Volkan Erdoğdu
Eskişehir Vergi Mahkemesi Başkanı
volkanerdogdu@gmail.com

Ticari ve Mesleki Kazançlarda Günlük Hasılat Tespiti ve Gelir Vergisi Matrahının Belirlenmesi: Yasal Çerçeve ve Uygulamalar

Giriş

Vergi hukukunun temel amaçlarından biri, mükelleflerin doğru beyanlarda bulunarak vergi yükümlülüklerini yerine getirmelerini sağlamaktır. Bu bağlamda, ticari ve mesleki faaliyetlerde elde edilen kazançların doğru şekilde tespit edilmesi ve vergi matrahının belirlenmesi, adil bir vergi sisteminin inşasında kritik rol oynar. Gelir Vergisi Kanunu'nun 69. maddesi ile, ticari ve mesleki kazançlarda günlük hasılat tespitine ve gelir vergisi matrahının belirlenmesine ilişkin hükümler belirlenmiş olup, bu düzenleme vergi idaresinin denetim faaliyetlerinde önemli bir araç olacaktır. Bu makale, 7524 sayılı Kanun ile getirilen ve 01/01/2025 tarihinden itibaren uygulamaya geçecek düzenlemeler çerçevesinde, ticari ve mesleki faaliyetlerden elde edilen gelirlerin nasıl tespit edileceğini, bu tespitin gelir vergisi matrahına nasıl yansıtılacağını ve uygulamada hangi kriterlerin dikkate alınacağını incelemektedir.

1. Yasal Düzenlemeler ve Vergi Usul Kanunu Kapsamında Hasılat Tespiti

01/01/2025 tarihinden itibaren yürürlüğe girecek olan Gelir Vergisi Kanunu’nun 69. maddesi uyarınca, ticari veya mesleki faaliyetleri nedeniyle mükellef olanlara yönelik günlük hasılat tutarlarının tespit edilmesi için yoklamalar yapılabilmektedir. Vergi Usul Kanunu’nun (VUK) 127. maddesi kapsamında yapılan bu yoklamalar, mükelleflerin faaliyetlerinin günlük gelirini tespit etmek amacıyla gerçekleştirilir. İlgili düzenleme uyarınca:

Bir ay içinde en az üç yoklama, bir yıl içinde ise en az on iki yoklama yapılması öngörülmüştür.

Bu yoklamalar sonucunda tespit edilen günlük hasılat tutarları, mükelleflerin beyan ettiği gelirlerle karşılaştırılarak gelir vergisi matrahının doğru hesaplanması sağlanır.

Yoklamalar sonucunda elde edilen günlük ortalama hasılat tutarları, yoklama yapılan gün sayısına bölünerek belirlenir. Bu ortalama, mükellefin fiilen çalıştığı gün sayısıyla çarpılarak aylık ve yıllık hasılat tutarlarına ulaşılır.

2. Aylık ve Yıllık Hasılat Tespiti

Vergi idaresi tarafından yapılan yoklamalar sonucunda tespit edilen günlük hasılatlar, aylık ve yıllık hasılatların tespiti açısından önemli bir veri kaynağıdır. Gelir Vergisi Kanunu'nun 69. maddesi kapsamında, günlük hasılat tespitine dayalı olarak yapılan aylık ve yıllık hasılat tespit süreci şu şekilde işlemektedir:

Günlük hasılat tespiti: Bir ay içinde yapılan yoklama günlerinde tespit edilen hasılatların toplamı, yoklama günlerine bölünerek günlük ortalama hasılat elde edilir.

Aylık hasılat tespiti: Günlük ortalama hasılat, mükellefin o ayda çalıştığı gün sayısıyla çarpılarak o ayın hasılatı hesaplanır.

Yıllık hasılat tespiti: Aylık ortalama hasılat tutarı, mükellefin o yıl faaliyette bulunduğu ay sayısıyla çarpılarak yıllık hasılat tespit edilir.

Bu yöntem, mükellefin ticari veya mesleki faaliyetlerinin gerçek gelirini doğru şekilde tespit etmek için kullanılır.

3. Kıyaslama ve İzaha Davet Süreci

Hasılat tespitinin ardından elde edilen yıllık hasılat tutarları, mükellefin beyan ettiği gelirlerle kıyaslanır. Gelir Vergisi Kanunu'nun ilgili hükümleri doğrultusunda, tespit edilen hasılat ile mükellefin beyanı arasında %20'den fazla fark olması durumunda mükellef izaha davet edilir. İzaha davet süreci, mükellefe eksik veya yanlış beyanlarını düzeltme imkânı tanır ve bu süreç VUK’un 370. maddesine göre yürütülür. Aşağıdaki kıstaslar üzerinden kıyaslama yapılır:

Bilanço esasına göre defter tutanlar için, ilgili yıl gelir tablosunda yer alan brüt satış tutarı.

İşletme hesabı esasına göre defter tutanlar için, işletme hesap özetinde yer alan hasılat tutarı.

Serbest meslek kazanç defteri tutanlar için, serbest meslek kazanç bildiriminde yer alan gayrisafi hasılat tutarı.

Bu kıyaslama sonucunda %20'lik fark varsa, mükellef izaha davet edilir ve izahın değerlendirilmesi buna göre yapılır.

4. Uygulama Kriterleri ve Denetim

Günlük hasılat tespitine dayalı yıllık hasılatın belirlenmesinde, gerçek duruma en yakın sonuçları elde etmek amacıyla çeşitli unsurlar dikkate alınır. Bunlar arasında mükellefin faaliyetinin niteliği, sezonluk çalışıp çalışmadığı, fiilen çalıştığı gün sayısı ve tatil günleri yer alır. Ayrıca, mükelleflerin birden fazla şubesi varsa her bir şube için ayrı yoklamalar yapılır ve şubelerin yıllık hasılatları da ayrı ayrı kıyaslanır.

Denetime tabi tutulacak mükellefler ise şu kriterler üzerinden belirlenir:

Risk analizi sonuçları: Vergi idaresi, riskli mükellefleri analiz ederek belirler.

Sistem kayıtları: Mükellefin beyan ettiği gelir ile harcamalar arasındaki uyumsuzluklar tespit edilir.

Beyan edilen gelirler ile fiili harcamalar arasındaki farklar dikkate alınarak yoklamalar yapılır.

5. Ticari ve Mesleki Faaliyetlerin Ayrı Ayrı İncelenmesi

Hem ticari hem de mesleki faaliyetlerde bulunan mükellefler için yıllık hasılat, faaliyet türlerine göre ayrı ayrı değerlendirilir. Ticari ve mesleki kazançların farklı yapıları, hasılatın doğru bir şekilde tespit edilmesi için her bir faaliyetin kendi özellikleri çerçevesinde analiz edilmesini gerektirir. Bu ayrım, mükellefin vergi yükümlülüklerini doğru belirlemek açısından önem taşır.

6. Hasılat Tespiti ile Beyanların Karşılaştırılması

Mükellefler için yapılan yoklamalar sonucunda belirlenen yıllık hasılat, mükellefin beyan ettiği tutarla karşılaştırılır. Bu karşılaştırma sırasında, mükellefin önceki düzeltme beyanları, vergi incelemeleri ve kesinleşmiş takdir komisyonu kararları göz önünde bulundurulur. Amaç, mükellefin tespit edilen ve beyan edilen hasılatı arasında bir tutarsızlık olup olmadığını tespit etmektir. Bu süreç, hasılatın doğru beyan edilip edilmediğini denetlemeye yöneliktir.

7. Adi Ortaklıkların Hasılat Değerlendirmesi

Adi ortaklıklar bünyesinde yürütülen faaliyetlerde ise günlük hasılat tespitine dayanarak hesaplanan yıllık hasılat, ortaklığın beyan ettiği tutarla kıyaslanır. Eğer bu kıyaslama sonucunda tespit edilen hasılat ile beyan edilen hasılat arasındaki fark %20’den fazla ise, adi ortaklığın ortakları Vergi Usul Kanunu kapsamında izaha davet edilir. Bu kıyaslama, ortaklıkların vergi matrahlarının gerçeğe uygun olup olmadığını değerlendirmek için yapılır ve beyanların doğruluğunu sağlama amacını taşır.

8. Yoklama Usulü ve Yargının Bakışı

Yoklama fişinin nezdinde yoklama yapılan bizzat kendisine veya yetkili adamına imzalatılması gerekmekte olup, yetkisiz adamın imzaladığı yoklama fişinde yer alan tespitler mükellefi bağlamayacağından bu tespitlere dayalı tarhiyat ve ceza kesme işlemi tesis edilemez.

Nezdinde yoklama yapılan veya yetkili adamı yoklama anında bulunmuyorsa ya da bulunduğu halde imzadan imtina ediyorsa, bu hususun belirtilerek yoklama fişinin polis, jandarma, muhtar veya ihtiyar meclisi üyelerinden birine imzalatılması 213 sayılı Kanun’un 131. maddesi gereği olup, aksi halde yapılan tespitlerin mükellefi bağlaması ve vergi tarhiyatına ya da cezaya dayanak teşkil etmesi söz konusu değildir. Nitekim,  Danıştay Vergi Dava Daireleri Kurulu’nun 26/04/2024 tarih ve E:2023/10, K:2024/5 sayılı aykırılığın giderilmesi hakkındaki kararı da bu yöndedir.

Sonuç ve Değerlendirme

Günlük hasılat tespiti, vergi denetiminde mükelleflerin ticari ve mesleki faaliyetlerinden elde ettikleri gelirlerin doğru bir şekilde tespit edilmesi açısından önemli bir araçtır. 7524 sayılı Kanun ile getirilen düzenlemeler, vergi idaresinin bu tespiti daha sistematik ve kapsamlı bir şekilde gerçekleştirmesini sağlamaktadır. Mükelleflerin doğru beyan yapmalarını teşvik eden bu düzenlemeler, aynı zamanda vergi adaletinin sağlanmasına katkı sunmaktadır. İzaha davet müessesesi ise mükelleflerin eksik beyanlarını gönüllü olarak düzeltmelerine fırsat tanıyarak cezai yaptırımları azaltmaktadır.

Bu çerçevede, ticari ve mesleki kazançlarda günlük hasılat tespiti ve gelir vergisi matrahının belirlenmesi, vergi kayıp ve kaçağını önlemede etkin bir araç olarak işlev görmekte ve bu alandaki yasal düzenlemelerin sürekli güncellenmesi ve iyileştirilmesi gerekmektedir.

Kaynaklar:

- 213 Sayılı Vergi Usul Kanunu
- 7524 Sayılı Kanun
- 193 Sayılı Gelir Vergisi Kanunu

08.10.2024

Kaynak: www.MuhasebeTR.com
(Bu makale kaynak göstermeden yayınlanamaz. Kaynak gösterilse dahi, makale aktif link verilerek yayınlanabilir. Kaynak göstermeden ve aktif link vermeden yayınlayanlar hakkında yasal işlem yapılacaktır.)

>> Duyurulardan haberdar olmak için E-Posta Listemize kayıt olun.

>> Uygulamalı Enflasyon Muhasebesi (171 Sayfa) Ücretsiz E-Kitap: hemen indir.

>> SGK Teşvikleri (150 Sayfa) Ücretsiz E-Kitap: hemen indir.

>> MuhasebeTR mobil uygulamasını Apple Store 'dan hemen indir.

>> MuhasebeTR mobil uygulamasını Google Play 'den hemen indir.