Vedat Nair
Serbest Muhasebeci Mali Müşavir
Bağımsız Denetçi
vedatnair@hotmail.com

Envanter Çıkarmanın Önemi

Envanter kelimesi mal ve değerlere ait liste anlamına gelmektedir. Envanter çıkarmak ise bilanço günündeki mevcutları, alacakları ve borçları saymak, ölçmek, tartmak ve değerlemek suretiyle kesin biçimde tespit etmektir. Bu tespit kayıtlarda yer alan kalemlerin varlığı ve değeri konusunda bilanço hazırlayana bir nevi güvence verecektir. Envanter işlemi aynı zamanda kayıtlarda yer alan kıymetlerin gerçekte var olup olmadıklarının doğrulanması işlemidir. Konu hakkında VUK. ve TTK.’da düzenlemeler yer almaktadır.

Türk Ticaret Kanunu düzenlemeleri kapsamında envanter işlemleri;

TTK.’nun 66. maddesine göre her tacir ticari işletmesinin açılışında taşınmazlarını, alacaklarını, borçlarını, nakit parasının tutarını ve diğer varlıklarını eksiksiz ve doğru bir şekilde teker teker gösteren envanter çıkarmalıdır. Söz konusu envanter daha sonraki her hesap dönemi sonu itibariyle çıkarılmalıdır. Bu dönemler kıst yani kuruluş yılı ya da faaliyeti terk etme, birleşme, bölünme gibi nedenler dışında 12 aylık dönem ile sınırlıdır. Envanter işlemi yapılırken aktif ve pasifte yer alan kalemlerin niteliğine göre kanunların izin verdiği değerleme yöntemleri kullanılarak güncellenmesi sağlanır. Ayrıca fiziki varlıkların sayıma tabi tutularak bunların tam ve kusursuz olduğu hususunda kanaat sağlanmalıdır. Varlıkların sayımı genel kabul gören matematiksel/istatiksel yöntemler kullanılarak Türkiye muhasebe standartlarına uygun olarak yapılmalı ve bulunacak sonuçlar gerçek envanter listesiyle eş değerleri yansıtmalıdır. Ancak TTK. düzenlemelerine göre varlıkların tam ve gerçek değerlerini tespit etmek amacıyla 3 yılda bir teker teker fiziki sayım yapılması gerekmektedir. Dolayısıyla işletmeler belli zamanlarda aktif ve pasifleri olarak kanuni değerleme ölçütlerini kullanarak “nesi var - nesi yok” çerçevesinde tespitlerini yapmalıdır. Yapılacak envanter işlemlerinin tam ve doğru olması önemlidir. Aksi halde hazırlanacak mali tablolarda yer alan tutarların doğru olmasından bahsedilemez. Ticaret kanunu envanter işlemlerinde tamlık ve doğruluk kuralına uyulmasını ayrıca varlıkların ve borçların teker teker gösterilmesini, kalemlerde hamur ve mahsup yapmama, konsolide etmeme, denetlenebilirlik kuralına uyumlu olmasına dair düzenlemeler getirmektedir.

İlk faaliyet dönemi ve yukarıda bahsettiğimiz durumlar dışında her faaliyet dönemi 12 aylık süre ile sınırlı olmak üzere envanter işlemleri yapılmalıdır. Bu dönem işletmelerin çalışma alanına bağlı olarak özel hesap dönemleri olarak da belirlenebilir. Bu itibarla envanter bilanço gününden önce düzenli bir işletme faaliyetine uygun sürede çıkarılmalıdır. Bu süre ticari defterler tebliğin de en uygun süre ve her halükarda hesap önemi sonu itibariyle 3 ay olarak belirlenmiştir. Mali tabloların hazırlanmasından önce envanter çalışmalarının bitirilmesi gerekmektedir. Çünkü hazırlanacak mali tablolar envantere dayandırılacak, uygun sürede çıkarılacak envanter bilançonun tam ve doğru biçimde gecikmeden hazırlanmasına hizmet edecektir.

Envanter işlemleri esasen malvarlığı unsurları açısından teker teker değerleme yapılmasına yöneliktir. Fakat bunun yanında değişemeyen değer ilkesinden hareketle bir istisnai durumdan bahsedilmektedir. Bunlardan ilki maddi duran varlıklara dahil olan varlıklar diğeri de dönen malvarlığı içerisinde yer alan kalemlerdir. Bunlar genellikle işletmelerin ihtiyaçları için düzenli olarak ikame edilen ham ve yardımcı maddeler, akaryakıt gibi işletme malzemeleridir. Her ikisi de daha önceki değişmeyen değerleri ile envantere alınabilir. Ancak dönen varlıklar bakımından devamlı ikame edilmesinin yanında toplam değeri ile sabit değeri arasındaki farkın küçük olmasına önem verilmelidir. Fakat bu kural sürdürülebilir değildir. Zaten üç yılda bir fiziki olarak tam ve gerçek değerle varlıkların teker teker tespit edileceği unutulmamalıdır. Ayrıca bu istisnai kuralın uygulanması için Türkiye Muhasebe Standartlarında aksinin öngörülmemiş olması gerekmektedir. Çünkü TMS.’nın dayanağı olan Uluslararası Standartlar sabit değer ilkesini benimsememektedir. Ayrıca standartların uygulanmasına tabi işletmelerin genelde sabit değer uygulamasından ziyade tam ve gerçeğe uygun olarak teker teker değerleme yöntemlerine göre işlem yaptıklarını bilmekteyiz.

Vergi Usul Kanunu düzenlemeleri kapsamında envanter işlemleri;

Envanter çıkarmak, Vergi Usul Kanununun 186. maddesinde bilanço günündeki mevcutları, alacakları ve borçları saymak, ölçmek, tartmak ve değerlemek suretiyle kesin bir şekilde ve müfredatlı olarak tespit etmektir şeklide düzenlenmiştir. Ticari teamüle göre tartılması, sayılması ve ölçülmesi alışık olmayan malların değerlerinin ise tahminen tespit olunacağı ifade edilmiştir. Yapılacak envanterler işe başlama ve sonrasında her hesap dönemi sonunda envanter defterine kaydedilmelidir. Envanter defterinde açılış ve kapanış mizanı, bilanço ve gelir tablosunun yanı sıra envanter listeleri yer almalıdır. Bu liste ya da dökümler bir bakıma bilanço kalemlerinin ayrıntılı dökümleridir. Örneğin stok listeleri, maddi ve maddi olmayan duran varlık listeleri, hisse senedi dökümleri, diğer menkul kıymetlere ait dökümler. Envanter muhasebe kayıtlarının dışında yapılan fiili bir çalışmadır. Böylece çıkacak sonuçlara göre kayıtların gerçek duruma getirilmesi sağlanır. Tespit olunan eksik ya da fazlalıklar için kayıtlar oluşturulmalıdır. Bunun dışında yine her iktisadi varlık için belirlenen değerleme yöntemleri kullanılarak varsa farklar bulunmalı, bu farklar için kayıtlar oluşturulmalıdır. Envanter çıkarılıp gerekli düzeltmelerin yapılması neticesinde kesin mizan oluşturulabilir. Kesin mizan bilançonun hazırlanacağı tutarları içeren mizan olmalıdır. Envanter sırasında iktisadi kıymetlerin değerlemesi yapılırken VUK. 261. maddesinde yer alan değerleme ölçüleri kullanılmalıdır. Bunlar;

-Maliyet bedeli; duran varlıklar, emtia, özel maliyet bedelleri, zirai ürünler.

-Borsa rayici; yabancı paralar, yabancı para cinsi alacak ve borçlar, hazine bonosu, devlet tahvili.

-Tasarruf değeri;   alacak ve borç senetleri reeskontu.

-Mukayyet değer; reeskont uygulanmayan senetli alacak borçlar, senetsiz alacak ve borçlar, aktifleştirilen ilk tesis ve taazzuv giderleri, karşılıklar, peştemallıklar,

-İtibari değer;  nominal ya ada üzerinde yazılı değerle takip edilen varlılar, kasa hesabı.

-Vergi değeri;  bina, arsa ve arazinin emlak vergisine esas değeri.

-Rayiç bedel; VUK. yönünden yaygın olarak kullanım alanı olmasa da veraset intikal vergisine konu kıymetlerin değerlenmesi ve finansal kiralama işlemlerinde kullanılan bir değerleme ölçüsüdür.  

-Emsal bedeli ve ücreti; değeri tam olarak bilinmeyen iktisadi varlılar için kullanılan ortalama fiyat esası, maliyet bedeli esası, takdir esası yöntemleri ile değerlemedir.    

-Alış Bedeli; hisse senetleri, bazı yatırım fonları.

Vergi dönemleri itibariyle iktisadi kıymetlerin niteliğine göre yukarıda bahsi geçen değerleme yöntemleri kullanılarak varlıkların güncel değerlerine ulaşılır. Kullanılan değerleme modelleri mali karın tespiti bakımından kullanılmakta ticaret kanunu ya da Türkiye Finansal Raporlama Standartlarının uygulanması ile farklılık bulunmaktadır. Bu farklılıklara Mart, Nisan/2018 tarihli yazılarımızda yer vermiştik. Bu değerleme yöntemlerinin kullanılmasının yanında fiziki olarak yapılacak sayımlar da envanter işlemlerinin bir parçasıdır. Böylece gerçek durum ile kayıtların bire bir aynı olmasına dair doğrulama yapılır ve iktisadi varlıkların mevcudiyeti hakkında kanaat oluşturulur. Bu işlem sadece varlıkların mevcut olmasına yönelik değil aynı zamanda bozulma, çürüme gibi nedenlerle ekonomik değerinde bir kayıp olup olmadığının kontrolüdür. Yapılan fiziki sayımlar sırasında olağan dışı durumlarla karşılaşılması mümkündür. Bu durumlardan bazıları şunlardır;

-Stok fazlası ya da eksiği,

-Bozulmaya yüz tutmuş ürünlerin varlığı,

-Hurda haline gelmiş stoklar,

-Çalınan ürünlerin tespit edilmesi,

-Belgesiz mal satışı,

-Belgesiz mal alışı,

-Ticari teamüllere uymayan fire miktarları,

-Doğal afetler nedeniyle iktisadi kıymetlerde meydana gelebilecek zararlar,

-Hatalı/hileli muhasebe kayıtları.

Kayıtlarda yer alan varlıkların envanteri bu sebeplerden dolayı gerçek durumu yansıtmayacaktır. Kaydi envanterin hatalı olması durumunda maliyet ve kar/zarar yanlış hesaplanabilir. Yapılacak denetimlerde işletmeler hileli envanter nedeniyle VUK. ve KDV. Kanunu göre çeşitli cezalarla karşılaşabilirler. Envanter çıkarılırken bu gibi sorunlu işlemler tespit edilmeli ilgili kişiler bulunarak problem bir sonuca bağlanmalıdır. Daha sonra gerçek durumun kayıtlarla örtüşmesi için gerekli olan kayıtlar kanun ve muhasebe uygulamaları çerçevesinde oluşturulmalıdır. Yapılacak düzeltmelerde VUK. ve KDV. Kanunu hükümlerine uyulmasına dikkat edilmedir. Örneğin, takdir komisyonu kararıyla kayıtlardan çıkarılacak bir iktisadi kıymete ilişkin indirim konusu yapılan KDV.’nin düzeltilmesinin yapılması gibi. Ancak KDV. ile alakalı düzetmeler kapsamlı bir konu olduğundan burada ayrıntısına girmeyeceğim.

İşletmeler mal varlıklarını ortaya çıkarmak için fiili envanter çalışmalarını titizlikle yapmalı, değerlemeye tabi varlıklarını güncel değerlerine getirmelidir. Bu çalışmaların yapılması gerekli aynı zamanda yasal zorunluluktur. Envanter çıkarılmasıyla kesinleşecek mizan mali tabloların hazırlanmasında esas alınmalıdır. Böylece aktif ve pasif kalemlerin en son değerini içeren kesin mizan tam ve doğru bilançonun ortaya çıkmasını sağlayacaktır. Envanterin yapılmaması, eksik yapılması veya hatalı yapılması mali tabloların da hatalı olmasına neden olacağı unutulmamalıdır. Ayrıca envanter işlemlerine aykırı hareket etmenin müeyyidesi de söz konusudur. İşletmeler yanıltıcı envanter kayıtları nedeniyle VUK. yönünden usulsüzlük cezasıyla, TTK. açısından da idari para cezasıyla karşılaşabilirler. Bu nedenle envanter çalışmalarında bağımsız kişi/kurumlardan hizmet almak ya da çalışmalara katılmalarını sağlamak son derece faydalı olacaktır.

22.12.2023

Kaynak: www.MuhasebeTR.com
(Bu makale kaynak göstermeden yayınlanamaz. Kaynak gösterilse dahi, makale aktif link verilerek yayınlanabilir. Kaynak göstermeden ve aktif link vermeden yayınlayanlar hakkında yasal işlem yapılacaktır.)

>> Duyurulardan haberdar olmak için E-Posta Listemize kayıt olun.

>> Uygulamalı Enflasyon Muhasebesi (171 Sayfa) Ücretsiz E-Kitap: hemen indir.

>> SGK Teşvikleri (150 Sayfa) Ücretsiz E-Kitap: hemen indir.

>> MuhasebeTR mobil uygulamasını Apple Store 'dan hemen indir.

>> MuhasebeTR mobil uygulamasını Google Play 'den hemen indir.