Vedat Erdem
Serbest Muhasebeci Mali Müşavir
Bilim Uzmanı
vedaterdem1@gmail.com

Stok Değerleme Yöntemlerinin Dönem Karına Etkisi

İşletmenin dönem sonu elinde kalan stok değerinin doğru tespit edilmesi birçok açıdan önem arz etmektedir. Bir işletmenin elinde bulunan stok miktarı ve tutarı, alacağı stratejik kararlarda oldukça önemlidir. Stok hangi tarihte temin edilecek? Ne zaman müşteriye teslim edilecek? Satış koşulları ne olacak? Tahsilat ve ödeme döngüleri işletme mali yapısına uygun mu? Hedeflenen kar elde edilebilecek mi? Rekabetin yoğun olduğu sektörlerde ancak bu soruların cevaplanması ile ticaret sağlıklı bir yapı içerisinde vuku bulacaktır. Bunun yanında stok tutarının, dönem sonu vergi matrahının tespiti için de doğru hesaplanması gerekmektedir. Stok tutarının yanlış hesaplanması, satışların maliyetine, dolayısıyla vergi matrahına ve sonucunda da vergi tarhının gerekenden fazla ya da eksik olmasına sebep olacaktır.

Peki değerleme nedir? İşletme ve vergi idaresi açısından ne ifade ediyor? Değerleme Vergi Usul Kanunu (VUK) md.258’de “vergi matrahlarının hesaplanmasıyla ilgili iktisadi kıymetlerin takdir ve tespitidir.” şeklinde tanımlanmıştır. Değerleme günü ise vergi kanunlarında gösterilen gün ve zamanlarda yapılır. (VUK 259) Değerleme ve değerleme günü belirlendiğine göre değer hangi kıstaslara göre belirlenecek? İktisadi kıymetin nevi ve mahiyetine göre, aşağıdaki ölçülerden biri ile yapılır: (VUK 261)

1. Maliyet bedeli;            

2. Borsa rayici;            

3. Tasarruf değeri;            

4. Mukayyet değer;            

5. İtibari değer;            

6. Vergi değeri;            

7. (Ek: 30/12/1980 - 2365/46 md.) Rayiç bedel,           

8. Emsal bedeli ve ücreti.

            Makalemizin özü, stokların işletme dönem karına olan etkisi olduğundan dolayı tüm değerleme ölçülerine değinilmemiştir.

            Bir iktisadi kıymetin, iktisap edilmesi (kazanmak, edinmek) ya da değerinin artırılması sebebiyle yapılan tüm giderlerin toplamı maliyet bedeli olarak ifade edilmiştir. (VUK 262) Ticaret işletmeleri için önemli olan emtia (ticari mal) maliyet bedeli ile değerlenir. (VUK 274) İmalat işletmelerinde ise üretilen emtianın maliyet bedeli aşağıdakilerin toplamından oluşur. (VUK 275)

1.Mamulün vücuda getirilmesinde sarf olunan iptidai ve ham maddelerin bedeli;

2.Mamule isabet eden işçilik;

3.Genel imal giderlerinden mamule düşen hisse;

4.Genel idare giderlerinden mamule düşen hisse; (Bu hissenin mamulün maliyetine katılması ihtiyaridir.)

5.Ambalajlı olarak piyasaya arz edilmesi zaruri olan mamullerde ambalaj malzemesinin bedeli.

Dönem sonu stok tutarı gerekse de satışların maliyeti çeşitli yöntemlerle hesaplanabilir. Bu yöntemler stokların israf edilmemesi, satış maliyetinin hesaplanabilmesi, üretimde kullanılan stok miktarının ve tutarının doğru olarak tespit edilmesine olanak sağlayan, yol gösteren, akla uygun ve mantıklı yollardır. Bu yollar; (Haftacı,2011)

1.Yıllık Ortalama Fiyat Yöntemi

2.Basit Aritmetik Ortalama Fiyat Yöntemi

3.Tartılı Ortalama Fiyat Yöntemi

4.Yürüyen Ortalama Fiyat Yöntemi

5.İlk Giren İlk Çıkar Yöntemi (FİFO)

6.Son Giren İlk Çıkar Yöntemi (LİFO)

7.Gerçek Parti Fiyatı (Has Maliyet) ile Değerleme

Yıllık Ortalama Fiyat Yöntemi

Yöntem gereği bir hesap döneminde temin edilen emtia ya da malzeme toplam alış tutarının toplam alım miktarına bölünmesiyle elde edilen ortalamadır. Daha çok önceki dönemlerde katlanılan maliyetler ile karşılaştırılabilecek istatistiki veri mahiyetinde kullanılabilir. (Haftacı,2011)

Örnek: A ve B stokunun alımlarına ilişkin veriler aşağıdaki gibidir.

Tarih	Stok Adı	Miktarı (Adet)	Fiyatı (TL)	Tutarı (TL)
01.04.2015	A	100	10,00	1.000,00
06.04.2015	B	150	12,00	1.800,00
08.08.2015	B	75	12,50	937,50
20.09.2015	A	50	11,00	550,00
15.11.2015	A	200	9,00	1.800,00
20.12.2015	B	150	11,00	1.650,00
		725		7.737,50

Yıl içinde alınan A stokunun toplam alış tutarı (1.000,00+550,00+1.800,00=3.350,00) B stokunun toplam alış tutarı (1.800,00+937,50+1.650,00=4.387,50)

A stokunun alış miktarı (100+50+200=350) B stokunun alış miktarı ise (150+75+150=375)

Ortalama fiyatları ise aşağıdaki gibi olacaktır. ( A stoku için 3.350,00/350 - B stoku için 4.387,50/375)

Stok Adı	Toplam Alış Tutarı (TL)	Toplam Alış Miktarı (Adet)	Ortalama Fiyatı (TL)
A	3.350,00	350	9,57
B	4.387,50	375	11,70
	7.737,50	725

Basit Aritmetik Ortalama Fiyat Yöntemi

Bu yöntem ise bir dönem içinde satın alınan bir malın birim alış fiyatının toplanarak sipariş sayısına bölünmesiyle bulunan ortalama maliyettir.

Örnek: A malının dönem içindeki alış fiyatları aşağıdaki gibi olsun.

Stok Adı	Fiyatı (TL)
A	100,00
A	110,00
A	105,00
A	120,00
A	115,00
A	130,00

Yönteme göre A malının birim maliyeti ((100+110+105+120+115+130) / 6) = 113,33 TL’dir.

Tartılı Ortalama Fiyat Yöntemi

Ortalama fiyat her ay sonunda alımların toplam tutarının toplam alım miktarına bölünmesi ile tespit edilir. Satış maliyeti veya üretime sevk maliyeti hesaplanırken satış miktarı ya da üretime sevk edilen miktar bu ortalama fiyat ile hesaplanmaktadır. Formül ile ifade edersek;

[(Dönem Başı Stok Miktarı) x (Dönem Başı Birim Tutarı) + (Dönem İçi Alış Miktarı) x (Dönem İçi Alış Birim Tutarı)] / Toplam Birim

Örnek: A malının alış-satış miktarları ile alış fiyatları aşağıdaki gibidir. Çıkış fiyatını tartılı ortalama fiyat yöntemine göre hesaplamak istersek;

Tarih	Giriş Miktarı (Adet)	Çıkış Miktarı (Adet)	Fiyatı (TL)	Giriş Tutarı (TL)	Çıkış Tutarı (TL)
1.04.2015	20	0	500,00	10.000,00	0,00
6.04.2015	15	0	400,00	6.000,00	0,00
12.04.2015	0	15	X		-
20.04.2015	40	0	600,00	24.000,00	0,00
23.04.2015	0	10	X		-

Ortalama fiyat (10.000,00+6.000,00+24.000,00) / (20+15+40) = 533,33 TL olacaktır. Çıkış maliyetleri ise (15+10) * 533,33 = 13.333,25 TL;

Tarih	Giriş Miktarı (Adet)	Çıkış Miktarı (Adet)	Fiyatı (TL)	Giriş Tutarı (TL)	Çıkış Tutarı (TL)
1.04.2015	20	0	500,00	10.000,00	0,00
6.04.2015	15	0	400,00	6.000,00	0,00
12.04.2015	0	15	533,33	0,00	7.999,95
20.04.2015	40	0	600,00	24.000,00	0,00
23.04.2015	0	10	533,33	0,00	5.333,30

                                                                           

Yürüyen Ortalama Fiyat Yöntemi

Bu yönteme göre ortalama fiyat, var olan stok ile alınan stok miktar ve tutarlarının toplanması ve toplam tutarın toplam miktara bölünmesi ile hesaplanır. Yöntemi aşağıdaki örnek ile açıklayacak olursak; (Haftacı,2011)

Tarih	Giren			Çıkan			Kalan
	Miktar	Fiyat	Tutar	Miktar	Fiyat	Tutar	Miktar	Fiyat	Tutar
3.03.2015	1000	55,00	55.000,00				1000	55,00	55.000,00
9.03.2015	250	80,00	20.000,00				1250	60,00	75.000,00
18.03.2015				500	60,00	30.000,00	750	60,00	45.000,00
24.03.2015	750	100,00	75.000,00				1500	80,00	120.000,00
31.03.2015				1000	80,00	80.000,00	500	80,00	40.000,00
Toplam	2000		150.000,00	1500		110.000,00	500	80,00	40.000,00

09.03.2015 tarihindeki 250 adet stok (alış fiyatı her ne kadar 80,00 TL olsa da) alımı için birim maliyet (55.000,00+20.000,00) / (1000+250) = 60,00 TL olacaktır. 18.03.2015 deki çıkış 60,00 TL üzerinden hesaplanacaktır. 24.03.2015 deki alım ise yöntem gereği (45.000,00+75.000,00) / (750+750) = 80,00 TL olacağı kabul edilecektir. Yine 31.03.2018 deki çıkış birim maliyeti 80,00 TL üzerinden değerlendirilecektir.

İlk Giren İlk Çıkar Yöntemi (FİFO)

Önce edinilen stokun ilk çıkacağı varsayımına dayanan bu yöntem alış fiyatlarının düştüğü ortamda maliyetlerin yüksek tersi durumda ise düşük çıkmasına neden olur. Büyük miktarlarda alım yapıldığında ve alım fiyatlarının çok dalgalı olmadığı durumlarda işletmelerce kullanılabilir. (Haftacı,2011)

Örnek: A stokuna ilişkin giriş ve çıkış bilgileri aşağıdaki gibidir. Çıkış birim fiyatları ile dönem sonu elde kalan stok tutarını FİFO yöntemine göre hesaplamak istersek,

Tarih	Giren			Çıkan
	Miktar	Fiyat	Tutar	Miktar	Fiyat	Tutar
3.03.2015	1000	55,00	55.000,00	-	-	-
9.03.2015	250	80,00	20.000,00	-	-	-
18.03.2015	-	-	-	500	X	30.000,00
24.03.2015	750	100,00	75.000,00	-	-	-
31.03.2015	-	-	-	1000	X	80.000,00
Toplam	2000		150.000,00	1500		110.000,00

 

-18.03.2015 tarihindeki çıkışların birim fiyatı (500*55,00) = 27.500,00 TL

-31.03.2015 tarihindeki çıkışların birim fiyatı (500*55,00+250*80,00+250*100,00) = 72.500,00 TL’dir.

-Kalan stok tutarı ise (500*100,00) = 50.000,00 TL

Son Giren İlk Çıkar Yöntemi (LİFO)

FİFO yönteminin tam tersi bir varsayımla hareket eden bu yöntemde stok çıkışı en yeni edinim fiyatı ile değerlenir. Yani son edinilen stok önce kullanıldığı varsayımı üzerine kurulan bu yöntem de özellikle fiyatlar yükseldiğinde işletmeye yararlı olur. Stok fiyatları yükselirse vergi ve kar avantajı sağlar. Fiyatlar düşüş eğilimi gösterdiğinde ise vergi ve kar yönünden olumsuzdur. (Haftacı,2011)

Gerçek Parti Fiyatı (Has Maliyet) ile Değerleme

Otomobil, tekne, sanayi makinesi, gemi vb. stokların hangi partiden olduğu kesin olarak bilinebilenler için bu yöntem kullanılabilir.

GENEL UYGULAMA

Aşağıda giriş ve çıkışı bulunan A stokunun satışından elde edilen satış tutarı 250.000,00 TL’dir. (KDV ihmal edilmiştir.) Satışların maliyetini basit aritmetik ortalama, tartılı ortalama ve FİFO yöntemine göre hesaplayarak dönem karına etkisini gelir tablosunda gösteriniz. (Hesaplama kolaylığı açısından gelir tablosu kalemlerinden sadece satışlar ve satışların maliyeti kalemleri kullanılmıştır. Vergi oranı %22 olarak dikkate alınmış olup, ticari kar-mali kar farklılıkları göz ardı edilmiştir.)

Tarih	Giren			Çıkan
	Miktar	Fiyat	Tutar	Miktar	Fiyat	Tutar
3.03.2015	1000	55,00	55.000,00	-	-	-
9.03.2015	250	80,00	20.000,00	-	-	-
18.03.2015	-	-	-	500	-	30.000,00
24.03.2015	750	100,00	75.000,00	-	-	-
31.03.2015	-	-	-	1000	-	80.000,00
Toplam	2000		150.000,00	1500		110.000,00

Aritmetik ortalamaya göre;

Birim maliyet (55,00+80,00+100,00) / 3 = 78,33 TL

Satışların maliyeti (78,33 * 1.500) = 117.495,00 TL

Tartılı ortalamaya göre;

Birim maliyet (55.000,00+20.000,00+75.000,00) / (1000+250+750) = 75,00 TL

Satışların maliyeti (75,00 * 1.500) = 112.500,00 TL

FİFO ’ya göre;

Satışların maliyeti (500 * 55,00) + (500 * 55,00) + (250* 80,00) + (250 * 100) = 100.000,00 TL

Gelir tablosundaki görünüm aşağıdaki gibi olacaktır.

	Basit Aritmetik Ortala Yöntemine Göre Satış Maliyeti	Tartılı Ortala Yöntemine Göre	FİFO Yöntemine Göre
Brüt Satışlar	250.000,00	250.000,00	250.000,00
Satışların Maliyeti	117.495,00	112.500,00	100.000,00
Brüt Satış Karı	132.505,00	137.500,00	150.000,00
Dönem Vergisi	29.151,10	30.250,00	33.000,00
Dönem Karı	103.353,90	107.250,00	117.000,00

Görüldüğü gibi stok satış maliyetlerinin basit aritmetik ortalama yöntemine göre hesaplandığında diğer yöntemlere nazaran maliyet daha yüksek çıkmaktadır. Maliyetin yüksek olması ise karı düşürmektedir. Tartılı ortalama yöntemine göre ise maliyet basit ortalamaya nazaran biraz daha düşüktür. Giriş maliyetleri yükselen bir grafiğe sahip olmasından dolayı FİFO yöntemi seçildiği takdirde ise maliyetler diğer iki yönteme düşük çıkmakta ve dönem karı ile dönem vergisi yükselmektedir. Değerleme yöntemleri işletme için en uygun ve doğru sonucu verecek olan seçilmeli ve sık sık değiştirilmemelidir.

KAYNAKLAR

HAFTACI, Vasfi. Maliyet Muhasebesi. İzmit: Umuttepe Yayınları, 2011.

213 Sayılı Vergi Usul Kanunu

16.08.2019

Kaynak: www.MuhasebeTR.com
(Bu makale kaynak göstermeden yayınlanamaz. Kaynak gösterilse dahi, makale aktif link verilerek yayınlanabilir. Kaynak göstermeden ve aktif link vermeden yayınlayanlar hakkında yasal işlem yapılacaktır.)

>> Duyurulardan haberdar olmak için E-Posta Listemize kayıt olun.

>> Uygulamalı Enflasyon Muhasebesi (171 Sayfa) Ücretsiz E-Kitap: hemen indir.

>> SGK Teşvikleri (150 Sayfa) Ücretsiz E-Kitap: hemen indir.

>> MuhasebeTR mobil uygulamasını Apple Store 'dan hemen indir.

>> MuhasebeTR mobil uygulamasını Google Play 'den hemen indir.