SMMM Evren Özmen 1 TL için 532.000 TL Fazla Vergi Ödeme Riski (22.11.2024)

E-bültenimize kayıt olun, yeni yazılar e-posta adresinize gelsin! Üye olmak için tıklayın.

EDİTÖRÜN SEÇTİKLERİ

YAZARLARIMIZ

Rahmi Uygun
Yeminli Mali Müşavir
Köker Yeminli Mali Müşavirlik Bağımsız Denetim A.Ş.
Ortağı - Baş Denetçi

Türk ve Yabancı Paraların Dönem Sonu Envanter, Değerleme ve Muhasebe İşlemleri

I. GİRİŞ

Muhasebenin temel kavramlarından süreklilik kavramı işletmelerin kuruluş sözleşmelerinde aksine bir hüküm olmadıkça faaliyetlerinin sahipleri ve ortaklarının yaşam sürelerine bağlı olmaksızın sonsuza kadar süreceğini varsayar. İşletmelerin sonsuz kabul edilen ömürlerinin işletmeyi yönetenlerin başarı ve performanslarını ölçmek, aynı zamanda işletmenin verimliliğini ve etkenliğini değerlendirmek amacıyla belirli dönemlere bölünmesi ve her bir dönemin faaliyet sonuçlarının diğer dönemlerden bağımsız olarak saptanması da dönemsellik kavramı olarak adlandırılır.

Aynı döneme ait hâsılat, gelir ve karların aynı döneme ait gider, maliyet ve zararlarla karşılaştırılması, gelir ve giderlerin tahakkuk esasına göre muhasebeleştirilmeleri bu kavramın gereğidir. Tahakkuk esası, gelirin miktar ve mahiyet itibariyle kesinleşmesi ve hukuken talep edilebilir hale gelmesi şeklinde tanımlanabilir. Daha basit bir anlatımla tahakkuk esası, gelirlerin tahsil edilip edilmediğine giderlerin ise ödenip ödenmediğine bakılmaksızın doğdukları anda muhasebeleştirilmeleridir.

İşletmelerin sonsuz kabul edilen ömürlerinin belirli dönemlere bölünmesi ve her bir dönemin faaliyet sonuçlarının diğer dönemlerden bağımsız olarak saptanabilmesi için, muhasebe süreci içinde dönem sonu işlemleri olarak adlandırılan bir takım kayıt ve değerleme işlemlerinin yapılması gerekir.

Türk muhasebe hukukunun temellerini oluşturan ve muhasebe uygulamalarına büyük ölçüde yön veren Türk Ticaret Kanunu ve Vergi Usul Kanununda dönem sonu işlemlerinin bütünü envanter sözcüğü ile açıklanmaya çalışılmıştır.

Muhasebe süreci açısından bakıldığında dönem sonu işlemleri envanter işlemlerinden daha kapsamlı, envanteri de içine alan, finansal tabloların hazırlanmasından kapanış kayıtlarının yapılmasına kadar devam eden bir süreçtir. Envanter işlemleri işletmelerin varlık ve kaynaklarının tespiti ve tespit edilen bu kıymetlerin değerlemesi olmak üzere iki aşamada gerçekleştirilir.

II. ENVANTER

Türk Dil Kurumunun yayınladığı Türkçe Sözlükte envanter “Bir ticaret kuruluşunun para, mal ve diğer varlıklarıyla genel olarak borçlu ve alacaklı durumlarını, nicelikleri ve değerleriyle ayrıntılı olarak gösterme, mal ve değerlere ait döküm” olarak tanımlanmıştır.

Türk Ticaret Kanununun 73. maddesinde envanter “Envanter çıkarmak; saymak, ölçmek, tartmak ve değerlendirmek suretiyle, bilanço günündeki mevcutları, alacakları ve borçları kat’ i bir şekilde ve müfredatlı olarak tespit etmektir. Mevcutlar, alacaklar ve borçlar işletmeye dâhil iktisadi kıymetleri ifade eder…” şeklinde tanımlanmıştır.

Envanter Vergi Usul Kanununun 186. maddesinde ise “Envanter çıkarmak, bilanço günündeki mevcutları, alacakları ve borçları saymak, ölçmek, tartmak ve değerlemek suretiyle kesin bir şekilde ve müfredatlı olarak tespit etmektir. Şu kadar ki ticari teamüle göre tartılması, sayılması ve ölçülmesi mutad olmayan malların değerleri tahminen tespit olunur…” biçiminde tanımlanmıştır.

II. 1 Türk ve Yabancı Paraların Envanter İşlemleri

Muhasebe Sistemi Uygulama Genel Tebliği ile yürürlüğe giren Tek Düzen Hesap Planında Türk Parası ve yabancı paraların izlenmesi için ayrı defteri kebir hesapları öngörülmediğinden nakit şeklindeki ulusal paralar ile yabancı paraların Türk Lirası karşılıklarının tamamı kasa hesabında izlenir. Ancak, tek bir hesapta izlenmelerine karşın nakit halindeki Türk parası ve yabancı paraların değerleme ölçüleri birbirinden farklı olduğundan, bunlara ait envanter işlemleri ayrı başlıklar altında incelenmiştir.

I. 1.1 Türk Parası Envanter İşlemleri

İşletme varlıklarının likiditesi en yüksek kalemi olan kasadaki nakit mevcutları, çok fazla işlem sonucu oluşmaları, hata ve hileli işlemlere diğer varlık unsurlarına göre daha çok maruz kalmaları gibi özellikleri nedeniyle işletmenin diğer varlık ve kaynak hesaplarının aksine sadece dönem sonlarında değil her iş günü sonunda envanter işlemlerine tabi tutulur. Kasanın envanteri her iş günü sonunda kasadaki para mevcudunun sayılması ve bu tutarın kasa hesabında görünen kaydi tutarla karşılaştırılması yoluyla gerçekleştirilir. Fiili tutarla, kasa hesabının kalanı arasında fark olması durumunda yani fiili envanter sonuçlarıyla kaydi envanter sonuçları arasında fark olması durumunda, muhasebe içi envanter çalışmalarıyla farklılıklar düzeltilerek hesaben görünen tutarlar fiili tutarlara uygun hale getirilir.

Sayımlar sonucu ortaya çıkan noksanlar geçici olarak 197 Sayım ve Tesellüm Noksanları, fazlalar ise 397 Sayım ve Tesellüm Fazlaları hesabına kaydedilerek izlenirler. Sayım ve tesellüm noksanlarının nedenleri dönem sonuna kadar belirlenemez ise fark işletmeden çekme, çalınma veya kaybolma gibi değerlendirilerek diğer olağan dışı gider ve zararlar hesabına gider olarak kaydedilerek kapatılır. Ancak ticari karın tespiti açısından gider kabul edilen bu durum mali karın tespiti aşamasında gider olarak kabul edilmeyerek vergi matrahına eklenir. Dönem sonuna kadar nedeni belirlenemeyen ancak sonuç hesaplarına aktarılmayarak yeni dönemde araştırılmasına devam edilmesine karar verilen sayım ve tesellüm noksanları karşılık ayrılmadan bilançoda varlık unsuru olarak raporlanmaz. Çünkü finansal tablolarda fiilen var olan varlık ve kaynak unsurları gösterilir. Bilanço tarihi itibariyle gerçekten var olmayan bir varlık sanki gerçekten varmış gibi işletmenin aktifleri arasında gösterilemez. Bu durumu önlemek ve doğru raporlama yapabilmek için Tekdüzen Hesap planında önerilen 199- Diğer Dönen Varlıklar Karşılığı hesabı kullanılır. Bu hesap, yılsonunda ilgili kesin hesaplarına aktarılması imkânı bulunmayan kasa, stok ve maddi duran varlık sayım noksanları tutarının, sayım fazlaları tutarının üstünde olması halinde fark kadar ayrılacak karşılıkların izleneceği hesap olarak tanımlanmıştır. Bu durumda ayrılan karşılık tutarı bu hesaba alacak 654- Karşılık Giderleri Hesabına borç kaydedilecektir.

II. 1.2 Yabancı Paraların Envanter İşlemleri

Yabancı paraların envanter işlemleri, Türk parası envanter işlemlerinde olduğu gibi işletmenin elinde bulunan nakit halindeki yabancı para mevcutlarının sayılması ve dönem sonunda ilan edilen kurlarla değerlendirilerek Türk Lirası karşılıklarının belirlenmesinden ibarettir. Daha sonra bulunan tutarlar kasa hesabının kalanı ile karşılaştırılarak kur değerlemesinden kaynaklanan kambiyo kar veya zararları tespit edilip, ilgili hesaplara kaydedilir. Bu konu Türk parası ve yabancı paraların değerleme işlemlerinin anlatıldığı aşağıdaki bölümde ayrıntılı olarak açıklanacaktır.

III. TÜRK VE YABANCI PARALARIN DEĞERLEMESİ

Türk parası mevcutları itibari değerleri üzerinden değerlenirler. İtibari değer her türlü paranın üzerinde yazılı olan değerlerdir.[1] Türk parası mevcutları dönem içinde kayıtlara da bu değer üzerinden alındıklarından dönem sonlarında ayrıca bir değerleme işlemi yapılmasına gerek kalmaz.

Yabancı paraların değerleme ölçüsü ise borsa rayicidir. Ancak ülkemizde resmi bir döviz borsası bulunmadığından yabancı paraların değerlemesinde borsa rayici ölçüsü kullanılamamaktadır.

Yabancı paranın borsa rayici yoksa değerlemeye uygulanacak kur Maliye Bakanlığınca tespit edilir.[2]

Maliye Bakanlığı yabancı paraların ve bu paralarla olan alacak ve borçların yılsonu değerlemelerinde esas alınacak kurları belirleyip hesap dönemi sonlarında yayınladığı tebliğlerle ilan etmektedir. 130 Sıra Numaralı Vergi Usul Kanunu Genel Tebliği ile Maliye Bakanlığınca kur tespiti yapılmadığı sürece T.C Merkez Bankasınca ilan edilen döviz alış kurlarının esas alınması öngörülmüştür.

Maliye Bakanlığı biri efektif alış kuru diğeri döviz alış kuru olmak üzere iki çeşit kur ilan etmektedir.

Değerlemede efektif[3] cinsinden yabancı paralar için efektif alış kurları, döviz[4] cinsinden yabancı paralar için ise döviz alış kurları uygulanır.

Maliye Bakanlığı yılsonunda ilan ettiği gibi, geçici vergi dönemlerinde kur ilan etmemektedir.

Dönem sonu değerlemelerinde kullanılmak üzere Maliye Bakanlığı tarafından ilan edilen yabancı paralar ile yabancı para cinsinden olan alacak ve borçların değerlemesinde esas alınacak kurlar Maliye Bakanlığı tarafından her yıl dönem sonlarında ilan edilmektedir. Geçici vergiye tabi kazançların tespitinde yabancı paralar ile yabancı para cinsinden olan alacak ve borçların bu hüküm dikkate alınarak değerlenmesi gerekmektedir. Bu şekilde yapılacak değerlemede T.C Merkez Bankasınca Resmi Gazetede geçici vergi döneminin kapandığı tarih itibariyle yayınlanan döviz alış kurları esas alınacaktır.

Ancak bankalar ve Sermaye Piyasası Kanununa tabi şirketlerde değerleme kurları farklıdır. Bunlar yabancı paraları Merkez Bankasının belirlediği efektif alış kurlarına göre değerleme yaparlar.

Yabancı paraların kur değerlemesi sonucu ortaya çıkan olumlu farklar 646- Kambiyo Karları Hesabına olumsuz farklar ise 656- Kambiyo Zararları Hesabına kaydedilir.

Genel kayıt şekli böyle olmakla birlikte, Muhasebe Sistemi Uygulama Genel Tebliği[5] ile yürürlüğe giren Tekdüzen Hesap Çerçevesi ve Hesap Planında ihracatla ilgili dönem içinde ortaya çıkan olumlu kur farklarının 646- Kambiyo Karları Hesabına değil 601- Yurt Dışı Satışlar Hesabına kaydedileceği, dönem geçtikten sonra ortaya çıkan kur farklarının ise genel uygulamada olduğu gibi 646- Kambiyo Karları Hesabına Kaydedileceği açıklanmıştır.

IV. ENVANTER VE DEĞERLEME İŞLEMLERİNİN MUHASEBELEŞTİRİLMESİ

Türk ve yabancı paraların envanter ve değerlemesiyle ilgili muhasebe işlemlerine aşağıdaki örnekleri verebiliriz.

IV. 1. Kasa Sayım ve Tesellüm Noksanlık ve Fazlalıklarıyla İlgili Muhasebe Kayıtları

Her günün sonunda yapılan fiili kasa sayımında aşağıdaki durumlardan biri ile karşılaşılır.

1-Kasadaki fiili tutarla, kayıtlarda kasa hesabında izlenen tutar birbirine eşittir.

2- Kasadaki fiili tutar, kayıtlardaki tutardan daha azdır.(Kasa Noksanı)

3-Kasadaki fiili tutar, kayıtlardaki tutardan daha fazladır. (Kasa Fazlası)

Örnek 1: 30–06-20XX günü yapılan sayımda kasa mevcudu 5.000 TL olarak belirlenmiştir. Aynı günün sonunda kasa hesabının görünümü ise aşağıdaki gibidir.

Kasa sayım sonucu ile kasa hesabının borç kalanı birbirine eşit olduğundan yapılacak herhangi bir muhasebe işlemi yoktur.

Varsayım 1 (Kasa Noksanı) Aynı gün yapılan sayımda kasa mevcudunun 4.500 TL olarak belirlendiğini varsaydığımızda işletmenin kasasında 500 TL noksanlık söz konusu olacaktır.

Kasa hesabının borç kalanı (90.000- 85.000) = 5.000

Fiili kasa mevcudu = (4.500)

Kasa noksanı = 500

Söz konusu noksanlığın nedeni o gün için belirlenemediğinde, fark araştırılmak üzere 197 Sayım ve Tesellüm Noksanları adlı geçici hesaba alınır.

197 Sayım ve Tesellüm Noksanları Hs.

100 Kasa Hs.

500

Yapılan kayıtla kasa hesabı ile fiili kasa mevcudu arasındaki eşitlik sağlanmış olacaktır. (90.000- 85.500 = 4.500). Kayıt sonrasında kasa hesabının görünümü aşağıdaki gibidir.

Sürdürülen araştırmalar sonucunda farkın, 30–06-20XX günü ödenmiş ancak kayıtlara alınmamış, genel yönetim fonksiyonuyla ilgili akaryakıt faturasından kaynaklandığı anlaşılıyor.

Bu durumda artık farkın nedeni belirlenmiş olduğundan geçici hesaba alınan tutarın maliyetlerin izlenmesinde benimsenen seçeneklere göre aşağıdaki kayıtlar yapılarak düzeltilmesi gerekir.

7/A seçeneği benimsenmişse;

770 Genel Yönetim Giderleri

191 İndirilecek KDV

197 Sayım ve Tesellüm Noksan.
Gider Çeşidi

3.Dışardan Sağlanan Fayda ve Hizmet 423,73

Gider Yeri

70 Yönetim Bölümü

423,73

76,27

500

7/B seçeneği benimsenmişse;

793 Dışarıdan Sağlanan Fayda ve Hiz.

191 İndirilecek KDV

197 Sayım ve Tesellüm Noksanları

423,73

76,27

500

Yapılan tüm araştırmalara rağmen noksanlığın nedeni bulunamamış, farkın kasadan sorumlu personelden alınması kararlaştırılmışsa geçici hesap aşağıdaki kayıt yapılarak kapatılır.

135 Personelden Alacaklar

197 Sayım ve Tes. Nok

500

İşletme yönetimince kasa noksanının zarar olarak kaydedilmesi kararlaştırıldığında ise, geçici hesap aşağıdaki kayıt yapılarak kapatılır.

TMS–1 Finansal Tabloların Sunuluşu[6] Standardına göre olağan dışı gelir ve karlar ile olağan dışı gider ve zararlar gelir tablosu ve dipnotlarında raporlanmazlar. TMS’ ye uygun Gelir tablosu formatında böyle bir hesap grubu yer almamaktadır. Dolayısıyla TMS/ TFRS’ ye uygun raporlama yapan işletmeler bu çeşit gider ve gelirlerini diğer gelir ve giderler başlığı altında raporlamalıdırlar.

689 Diğer Olağandışı Gider ve Zarar

197 Sayım ve Tes. Nok.

500

Ancak ticari karın tespiti açısından gider kabul edilen bu durum mali karın tespiti aşamasında gider olarak kabul edilmeyerek vergi matrahına eklenir. Dolayısıyla kanunen kabul edilmeyen gider niteliğindeki bu tür işlemlerin, fonksiyon hesaplarının bütünlüğünü ve yapısını bozmadan muhasebe kayıt sisteminde bilgi amaçlı izlenebilmesi için ayrıca aşağıdaki kayıt yapılmalıdır.

950 Kanunen Kabul Edilmeyen Gider.

950.01 Sayım Noksanları

951 Kanunen Kabul Edilmeyen

Giderler Alacaklı Hesabı

500

Kasa noksanlığından kaynaklanan farkın nedeni finansal tabloların düzenlenme tarihine kadar belirlenememiş, işletme yönetimi farkın nedenlerinin yeni dönemde araştırılmasına devam edilmesini kararlaştırmış ise,

Bu durumda fiktif nitelikteki değerlerin varlık olarak raporlanmasını önlemek amacıyla aşağıdaki kayıt yapılır.

654 Karşılık Giderleri

199 Diğer Dönen Varlıklar Kar.

500

Varsayım 2 (Kasa Fazlası) Bu defa aynı gün yapılan sayımda kasa mevcudunun 6.000 TL olarak belirlendiğini varsaydığımızda ise 1.000 TL fazlalık söz konusu olacaktır.

Kasa hesabının borç kalanı (90.000- 85.000) = 5.000

Fiili kasa mevcudu = 6.000

Kasa fazlası = 1.000

Söz konusu fazlalığın nedeni o gün içinde belirlenemediğinde fark araştırılmak üzere 397 Sayım ve Tesellüm Fazlaları adlı geçici hesaba alınır.

100 Kasa

397 Sayım ve Tesellüm Faz.

1000

Yapılan kayıtla kasa hesabı ile fiili kasa mevcudu arasındaki eşitlik sağlanmış olacaktır. 91.000 – 85.000 = 6.000

Yapılan araştırmalar sonucunda kasa fazlası olarak belirlenen 1.000 TL tutarındaki farkın, nakden yapılan bir tahsilatın sehven kredi kartlıyla yapılan bir işlem olarak değerlendirilerek 108 Diğer Hazır Değerler Hesabına borç kaydedildiği anlaşılıyor.

Bu durumda artık farkın nedeni belirlenmiş olduğundan geçici hesaba alınan tutarın aşağıdaki kayıt yapılarak düzeltilmesi gerekir.

397 Sayım ve Tesellüm Faz.

108 Diğer Hazır Değerler

1000

Yapılan tüm araştırmalara rağmen farkın nedeni bulunamamış ise söz konusu fazlalık gelir olarak kaydedilerek geçici hesap aşağıdaki şekilde kapatılır.

397 Sayım ve Tesellüm Faz.

679 Diğer Olağandışı Gel. Ve Kar.

1000

Örnek 2: Akdeniz Turizm Seyahat A.Ş 31–07-20XX tarihinde otelden ayrılan müşterisi adına konaklama hizmet bedeli olarak 5.000 $ + % 18 KDV tutarlı fatura düzenliyor. Konaklama bedeli ve katma değer vergisi efektif USD olarak tahsil ediliyor. İşlem tarihinde kur, ( 1$ = 1,50 TL )

Tahsil edilen efektifin 4.000 $’lık kısmı 03–08-20XX tarihinde 1 $ = 1,55 TL kuru üzerinden döviz büfesinde bozduruluyor.

Hizmet satışı nedeniyle işletmeye yabancı para girişi ve yabancı paranın bir kısmının döviz büfesine satışı aşağıdaki şekilde muhasebeleştirilir.

31/07/200X

100 KASA Hesabı

100.02 $ Kasası (5900*1,50=8850)

600 Yurtiçi Satışlar

391 Hesaplanan KDV

8.850

7.500

1.350

03/08/200X

100 KASA Hesabı

100.01 TL Kasası

100 KASA Hesabı

100.02 $ Kasası

(4000*1,50=6000)

646 Kambiyo Karları

6.200

6.000

200

Dönem sonunda Vergi Usul Kanunu Genel Tebliği ile değerleme kurunun 1$= 1,45 TL olarak ilan edildiğini varsaydığımızda aşağıdaki kayıt yapılarak işletmede mevcut olan yabancı para miktarının bilanço tarihindeki gerçek değeriyle raporlanması sağlanır.

31/12/2008

656 Kambiyo Zararları

100 KASA Hesabı

100.02 $ Kasası

1.900*(1,50-1,45 =95)

Yabancı para giriş ve çıkış tutarlarının Türk Lirası karşılıkları muhasebe kayıtlarında yukarıdaki gibi izlenirken, yabancı para miktarları ise stok kartları veya nazım hesaplarda aşağıdaki şekilde izlenebilir.

100,02 $ Kasası

Tarih	Açıklama	Giren			Çıkan			Kalan
Tarih	Açıklama	Miktar	B.Maliyet	Tutar	Miktar	B.Maliyet	Tutar	Miktar	B.Maliyet	Tutar
31–07	Efektif alışı	5,900	1,50	8,850				5,900	1,50	8,850
03–08	Efektif satışı				4,000	1,50	6,000	1,900	1,50	2,850

Tekdüzen hesap planında yapılan açıklamaya göre yurt dışına satılan mal ve hizmetlerle (İhracat) ilgili olarak dönem içinde ortaya çıkan kur farkları brüt satışlar içinde gösterilir. Bir önceki dönemde yapılan satışların cari dönemde tahsil edilmesi sırasında ortaya çıkan kur farkları ise kambiyo karları veya zararları hesabında izlenir.

Örnek 3: Akçakoca Fındık Sanayi ve Ticaret A.Ş tarafından Hollanda’daki bir firmaya 20–08-20XX tarihinde 75.000 € tutarında fındık ihraç edilmiştir. Fındığın ihraç edildiği tarihte kur 1€ = 2 TL’ dır. Akreditif işlemlerinin tamamlanmasının ardından, ihracat tutarı 15–09-20XX tarihinde Hollanda’daki firma tarafından Akçakoca A.Ş’nin akreditif hesabı açtırdığı bankaya transfer edilmiştir. Transfer tarihinde kur 1€ = 2,15 TL’ dır.

Yurt dışı satış işleminin ve dönem içinde daha sonraki bir tarihte yapılan tahsilatın muhasebeleştirilmesi aşağıdaki gibidir.

20/08/200X

120 Alıcılar

601 Yurtdışı Satışlar

150.000

15/09/200X

102 Bankalar

120 Alıcılar

601 Yurtdışı Satışlar

161.250

150.000

11.250

KAYNAKÇA

1 Seri Numaralı Muhasebe Sistemi Uygulama Genel Tebliği

TMS- 1 Finansal Tabloların Sunuluşu Standardı

213 Sayılı Vergi Usul Kanunu ve Genel tebliğleri

[1] “kasa mevcutları itibari kıymetleriyle değerlenir; yabancı paralar hakkında 280inci madde hükmü uygulanır.” (VUK. Mad.284)

[2] “yabancı paralar borsa rayici ile değerlenir. Borsa rayicinin oluşmasında muvazaa olduğu anlaşılırsa bu rayiç yerine alış bedeli esas alınır. Yabancı paranın borsada rayici yoksa,değerlemeye uygulanacak kur Maliye Bakanlığınca tespit olunur….” (VUK.Mad.280)

[3] Nakit halindeki yabancı para efektif olarak adlandırılmaktadır.

[4] Nakit dışındaki yabancı para cinsinden çek,poliçe,senet, tahvil gibi ödeme araçları döviz olarak tanımlanmaktadır.

[5] 1Sayılı Muhasebe Sistemi Uygulama Genel Tebliği 26.12.1992 tarih 21447 Mükerrer sayılı Resmi Gazetede yayınlanmıştır.

[6] TMS-1Finansal Tabloların Sunuluşu Standardı, 16-05-2005 tarih, 25702 sayılı Resmi Gazetede yayınlanmıştır.

19.01.2009

Kaynak: www.MuhasebeTR.com
(Bu makale kaynak göstermeden yayınlanamaz. Kaynak gösterilse dahi, makale aktif link verilerek yayınlanabilir. Kaynak göstermeden ve aktif link vermeden yayınlayanlar hakkında yasal işlem yapılacaktır.)