Orhan Kotan
İş Başmüfettişi
Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı
orhankotan@gmail.com

4857 Sayılı İş Kanununda Haftalık Çalışma Süresi 45 Saati Geçmese Bile Fazla Çalışma Sayılan Durumlar

Giriş  

TBMM’de 22.05.2003 tarihinde kabul edilen ve 10.06.2003 tarihinde Resmî Gazetede yayımlanarak yürürlüğe giren 4857 sayılı İş Kanunu’nun 41 inci maddesine göre, fazla çalışma, haftalık 45 saati aşan çalışmalardır. Normalde haftalık 45 saati aşan her süre için fazla çalışma ücretinin %50 zamlı olarak hesaplanıp işçilere ödenmesi veya işçinin yazılı talebi ile her fazla çalışma için yine %50 zamlı olarak serbest zaman olarak işçinin kullanması gerekmektedir.

Ancak, fazla çalışma, kanunun bu hükmü ile sınırlı olmayıp İş Kanunu ve ilgili diğer mevzuatta çalışma sürelerine getirilen sınırların aşılması halinde de haftalık çalışma süresi 45 saati geçmese bile fazla çalışma ücretinin ödenmesi gerekmektedir. Yazımızda bu özel durumları irdelemeye ve açıklamaya çalışacağız.  

İş Kanununda Çalışma Sürelerine Hangi Sınırlamalar Getirilmiştir?

a)- Yıllık Sınırlama;

Yıllık fazla çalışma sınırı İş Kanunu’nun 41. maddesine göre, işçinin fazla çalışma süresi toplamı bir yılda 270 saatten fazla olamaz. İş Kanununa İlişkin Fazla Çalışma ve Fazla Sürelerle Çalışma Yönetmeliği’nin 5. maddesinde de aynı sırır limiti tekrar edilmiş ve bu süre sınırının, işyerlerine veya yürütülen işlere değil, işçilerin şahıslarına ilişkin olduğu belirtilmiştir.

Yargıtay 9. Hukuk Dairesinin 18.11.2008 gün, 2007/32717 Esas, 2008/31210 Kararında; “Fazla çalışma yönünden diğer bir yasal sınırlama da, İş Kanunu’nun 41’inci maddesindeki, fazla çalışma süresinin toplamının bir yılda ikiyüzyetmiş saatten fazla olamayacağı şeklindeki hükümdür. Ancak bu sınırlamaya rağmen işçinin daha fazla çalıştırılması halinde, bu çalışmalarının karşılığı olan fazla mesai ücretinin de ödenmesi gerektiği açıktır. Yasadaki sınırlama esasen işçiyi korumaya yöneliktir” şeklinde açıklamalara yer vermiştir.

b)- Günlük Sınırlama;

Günlük çalışma sınırı İş Kanunu’nun 63. maddesiyle, haftalık çalışma süresi, işyerlerinde haftanın çalışma günlerine, günde 11 saati aşmamak koşulu ile farklı şekilde dağıtılır, hükmü ile günlük üst çalışma sınırı getirilmiştir. Başka bir anlatımla, bir işçinin günlük çalışma süresi, fazla çalışmalar dahil 11 saatten fazla olamaz. Günlük çalışma süresinin 11 saati aşamayacağı Kanunda emredici şekilde düzenlendiğine göre, bu süreyi aşan çalışmaların denkleştirmeye tabi tutulamayacağını belirtilmiştir. Belirtilen bu sınırın aşılması halinde zamlı fazla çalışma ücretinin ödemesi veya serbest zaman kullanımının yapılması gerekmektedir.   

c)- Gecelik Sınırlama;

Gece çalışması İş Kanunu’nun 69. maddesine göre, işçilerin gece çalışması yedibuçuk saati geçemez hükmü söz konusudur. Aynı maddede gece tanımlanarak, en geç saat 20:00’de başlayarak en erken saat 06:00’a kadar geçen ve her halde en fazla onbir saat süren dönem olduğu belirtilmiştir. Bu hal de günlük çalışmanın, dolayısıyla fazla çalışmanın bir sınırını oluşturur. Gece çalışmaları yönünden haftalık 45 saat olan yasal çalışma sınırı aşılmamış olsa da günde 7.5 saati aşan çalışmalar için fazla çalışma ücreti ödenmesi gerekmektedir.

Yargıtay 22. Hukuk Dairesinin kapatılması üzerine Başkan ve Üyelerinin Yargıtay 9. Hukuk Dairesinde görevlendirilmesinin ardından, her iki Daire kararlarında uyuşmazlık konusu hususlarla ilgili yapılan görüşme sonucunda düzenlenmiş olan Yargıtay 9 ve 22 Hukuk Daireleri İçtihat ve Görüş Farklılarının Giderilmesi Sonuç Bildirisi’nin 39. maddesinde konuyla ilgili olarak aşağıdaki açıklamalara yer verilmiştir.

“39. Haftalık 45 saati aşmayan hallerde (günlük 11 saatin veya gece 7.5 saatin aşılması gibi) fazla çalışma alacağının hesaplanma yöntemi: Haftalık çalışma süresinin 45 saati aşmadığı ancak günlük 11 saati aşan ve gece çalışmaları ile ağır ve tehlikeli işlerde 7.5 saatlik çalışma sınırını aşan çalışmalar Yargıtay uygulaması gereği fazla çalışma olarak değerlendirilmektedir. Sözü edilen yasak çalışmaların karşılığı % 50 zamlı olarak (saat ücretinin % 50 fazlasıyla) ödenmelidir.”

d)- Özelliği Olan İşlerde Sınırlama;

Çalışma süresi İş Kanununun 63. maddesinin son fıkrasında “sağlık kuralları bakımından günde ancak yedibuçuk saat ve daha az çalışılması gereken işler, Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı ile Sağlık Bakanlığı tarafından müştereken hazırlanacak bir yönetmelikle düzenlenir” hükmü yer almaktadır.

Maddede geçen yönetmelik 2004 Yılında yayınlanan “Sağlık Kuralları Bakımından Günde Ancak Yedibuçuk Saat veya Daha Az Çalışılması Gereken İşler Hakkında Yönetmelik” yürürlüğe girmiştir.

İlgili yönetmeliğin 4. Maddesinde günde ancak 7,5 saat çalıştırılacak işlerin neler olduğu, 5. Maddesine ise 7,5 saatten daha az çalıştırılması gereken işlerde en çok kaçar saat çalıştırılacağı ayrıntılı olarak belirtilmiştir.

Çok ayrıntılı olan bu Yönetmelik’te örneğin, su altında değişen derinliklere göre, cıva işlerinde, kurşun işlerinde, vs işçilerin en fazla kaç saat çalıştırılacağı hüküm altına alınmış, işçilerin sınır koyulmuş olan en çok iş sürelerini doldurduktan sonra diğer herhangi bir işte dahi çalıştırılamayacakları, fazla çalışma yaptırılmayacağı belirtilmiştir.

Ayrıca, İş Kanununa İlişkin Fazla Çalışma Yönetmeliği’nin 7. maddesine göre, maden ocakları, kablo döşemesi, kanalizasyon, tünel inşaatı gibi işlerin yer ve su altında yapılanlarında fazla çalıştırma yapılamaz. Yer veya su altındaki başka işlerde de fazla çalışma yapılması yasaklanmıştır. Sağlık Kurulları Yönetmeliği’nde bu kapsamındaki işte çalışanların, günlük en çok iş sürelerinden sonra normal işlerde çalışamayacakları belirtilmiştir.

Gerek Kanun’da gerekse de Yönetmelik’te işçilerin sınırlar aşılarak fazla çalıştırılmaları halinde, aşan sürelere ilişkin ücretin ne olarak ödeneceği belirtilmemiştir. Yargıtay kararlarında ve Doktrinde ağırlıklı olarak, belirtilen limitlerin aşılması halinde fazla mesai olarak kabul ederek, fazla çalışma ücreti ödenmesi yönündedir.

Belirtilen Bu Sınırlamalara Rağmen İşçi Çalıştırılırsa Ne Olur?

İş hukukunda, işçinin korunması amacıyla genel hükümlerden farklı hukuki sonuçlar vardır. İş hukukunda geçersizlik kural olarak geçmişi etkilemez, ileriye dönük hüküm ve sonuç oluşturmaktadır. Başka bir anlatımla, işçinin iş görme ediminin geri iadesi söz konusu olamayacağından, geçersizlik ve kanuna aykırılık geleceğe etkilidir. İş hukukunun amacı, işçinin sağlığını olumsuz etkileyen bu tür uygulamaları engellemektir.

Düzenlemelerin açık hükmüne rağmen işçi fazladan çalıştırılırsa, bu çalışmanın ne olarak nitelendirileceği yalnızca günlük 11 saatlik çalışma süresinin aşılması halinde belirtilmiştir. Çalışma Süreleri Yönetmeliği’nde bunun fazla çalışma sayılacağı hüküm altına alınmıştır. Bu yasaklara aykırı olarak çalıştırılması halinde, bu çalışmaların karşılığının, normal ücrete oranla daha yüksek oranla %50 zamlı olarak ödenmesi gerekmektedir.

Yasağa rağmen yaptırılan fazla çalışma, hukuka aykırı fazla çalışma oluşturur ama işçiye ücretinin yine en az %50 zamlı ödenmesi gerekir. Bunun için haftalık çalışma süresi olan 45 saatin aşılıp aşılmaması önemli değildir.

Yargıtay 9. Hukuk Dairesi’nin 29.09.1986 tarihli ve E: 1986/7206, K: 1986/8597 sayılı kararında “yasal durum böyle olmakla beraber, fiilen bu sınırlama dışına çıkılmışsa bunun karşılığını da işçi isteyebilir. Davacı yasanın öngördüğü sınır aşılarak çalıştırıldığı tespit edilmiştir. O halde, tıpkı sınır içi fazla mesai gibi bunun da karşılığının hüküm altına alınması gerekir” değerlendirmesini yapmıştır.

Yine Yargıtay 9. Hukuk Dairesi’nin E: 2007/40862 ve K: 2009/17766 sayılı kararında; “Günlük çalışma süresinin onbir saati aşamayacağı Kanunda emredici şekilde düzenlendiğine göre, bu süreyi aşan çalışmaların denkleştirmeye tabi tutulamayacağı, zamlı ücret ödemesi veya serbest zaman kullanımının söz konusu olacağı kabul edilmelidir. Yine işçilerin gece çalışmaları günde yedibuçuk saati geçemez…Bu durum günlük çalışmanın, dolayısıyla fazla çalışmanın sınırını oluşturur. Gece çalışmaları yönünden, haftalık kırkbeş saat olan yasal çalışma sınırı aşılmamış olsa da günde yedibuçuk saati aşan çalışmalar için fazla çalışma ücreti ödenmelidir” değerlendirmesinde bulunmuştur.

Sonuç

İş Kanunu’nda haftalık 45 saati aşan çalışmalar fazla çalışma olarak kabul edilmekle birlikte İş Kanunu’nda ve bu kanuna dayalı çıkarılan ikincil mevzuatta çalışma sürelerine ve çalışan kişilerin niteliklerine ilişkin sınırlamalar getirilmiştir. Bunlar bir işçinin yılda 270 saatti aşkın fazla çalıştırılamayacağı, işçinin günlük çalışma sınırının 11 saat olduğu, gece çalışmalarının 7,5 saati aşamayacağı, sağlık kuralları bakımından günde ancak 7,5 saat ve daha az çalışılması gereken işlerde çalışanların en fazla belirtilen saatler kadar çalıştırılacağı hüküm altına alınmıştır.

Bütün bunlara rağmen işçinin sınırlar aşılarak fazladan çalıştırılması halinde, bu süreler için ödenecek ücretin fazla mesai gibi değerlendirilmesi gerekmektedir.

KAYNAKÇA:

-4857 sayılı İş Kanunu.

-İş Kanununa İlişkin Fazla Çalışma ve Fazla Sürelerle Çalışma Yönetmeliği.

-Sağlık Kuralları Bakımından Günde Ancak Yedibuçuk Saat veya Daha Az Çalışılması Gereken İşler Hakkında Yönetmeliği.

-www.mevzuat.gov.tr

29.08.2024

Kaynak: www.MuhasebeTR.com
(Bu makale kaynak göstermeden yayınlanamaz. Kaynak gösterilse dahi, makale aktif link verilerek yayınlanabilir. Kaynak göstermeden ve aktif link vermeden yayınlayanlar hakkında yasal işlem yapılacaktır.)

>> YIL SONU KAMPANYASI: Muhasebecilere Özel Web Sitesi 1.249 TL yerine 999 TL + KDV
     Ayrıntılar için tıklayın.

>> Duyurulardan haberdar olmak için E-Posta Listemize kayıt olun.

>> SGK Teşvikleri (150 Sayfa) Ücretsiz E-Kitap: hemen indir.

>> MuhasebeTR mobil uygulamasını Apple Store 'dan hemen indir.

>> MuhasebeTR mobil uygulamasını Google Play 'den hemen indir.