Okan Atak
Vergi Müfettişi
Yazar
okanatak.vmy@gmail.com

Vergisel İşlemlerde ve Denetimde Büyük Veri

Dijitalleşmenin gittikçe arttığı günümüzde her geçen gün işlenen veri de artmaktadır. Bu süreç ise büyük veriyi ortaya çıkarmış durumdadır. Bu noktada, teknolojinin her alanda kullanılmasıyla birlikte çok fazla veri ortaya çıktığı için vergisel alanda da büyük veri ortaya çıkmıştır. Böylece geleneksel veri değişim geçirerek büyük veriye dönüşmüştür.

Gerçekleştirilen devrimlere bakıldığında, büyük verinin Denetim 4.0’ın başları gibi ortaya çıktığı söylenebilir. Hatta büyük veri ve büyük veri analitiğinin Sanayi 4.0’ın ve bu noktada Denetim 4.0’ın temelini oluşturan bileşenlerden biri olduğu söylenebilir.

Büyük veri; arama motorları, medya paylaşımları, ağ günlükleri, bloglar, fotoğraf, video, log dosyaları gibi değişik kaynaklardan toparlanan tüm bilgilerin, anlamlı ve işlenebilir hale dönüştürülmüş biçimine denilmektedir.[1] Büyük veri kavramı ilk başlarda internet için kullanılmaya başlanmış olsa da artık gündelik yaşantımızın sürekli olarak kendisine katkı yaptığımız bir parçası olmuş durumdadır. Büyük veri sadece hacimle veya büyüklük ile ilgili bir kavram değildir. Bu noktada büyük verinin kabul görmüş beş temel özelliği bulunmaktadır. Büyük verinin bu beş ana özelliği hız, çeşitlilik, değer, hacim ve doğrulama olarak ifade edilmektedir.[2]

Büyük veri her alanda olduğu gibi vergisel alanda da ortaya çıkmış ve vergi idareleri ile mükellefler de büyük veri ile iç içe olmuşlardır. Bu açıdan büyük veri, mali idarenin mükellefler hakkında çeşitli kaynaklardan elde ettiği bilgilerin derlenmesi, işlenmesi, analiz edilmesi ve yorumlanmasıyla vergi idareleri için vergilemeden vergi denetimine kadar vergisel işlemlerin her aşamasında yeni imkânlar ve zorluklar ortaya çıkarmıştır.

Büyük veri analitiği ile birlikte önceleri ölçülemeyen, anlamlandırılamayan, saklanamayan ve analiz edilemeyen veriler artık kullanılabilir ve işlenebilir hale gelmiştir. Ayrıca bilişim ve teknoloji altyapısında yaşanan gelişmeler doğrultusunda ortaya çıkan sistemlerce sağlanan büyük boyutlu, çok çeşitli ve farklı hızlardaki verinin toplanma, saklanma, temizlenme, görselleştirme, analiz etme ve anlamlandırma işlemlerinin gerçekleştirilmesi de büyük veri sayesinde olmuştur.[3]

Diğer yandan, ortaya çıkan devasa verilerin içerisinden faydalı ve yararlı bilgiler üretmek veri madenciliği tekniklerinin gelişmesine neden olmuş ve veri madenciliğini ortaya çıkarmıştır. Bu taraftan büyük verinin birçok faydası olmakla birlikte ortaya çıkan bazı zorlukları da vardır. Ortaya çıkan zorlukların üstesinden gelmek için veri sağlama, veri temizleme, veri filtreleme ve veri tanımlama gibi temel işlemlerin öncelikle yapılması gerekmektedir.[4]

Günümüzde büyük veri, teknolojik gelişmelerin başatlarından biri olup üzerinde önemle durulması gereken konulardan biridir. Artık hemen hemen herkes bir veri kullanıcısı, veri üreticisi, veri türeticisi, veri analizcisi veya veri yorumcusu rollerinden birini üstlenmektedir. Bu yönüyle bile büyük veri önemli bir konudur.[5]

Artık muhasebesel ve vergisel kayıtlar tamamen dijital ortamda tutulduğu için büyük veri ortaya çıkmakta ve bu doğrultuda vergi denetiminde de büyük veri analitiği kaçınılmaz olmaktadır. Kısacası artık günümüzde vergilemede ve vergi denetimlerinde büyük veri ve analitiği ihtiyari bir uygulama değil, bir zorunluluk olmuştur.

Kuşkusuz vergi idaresinin, vergi ile ilgili büyük veri elde etme olanağı bulunmaktadır. Bu kaynakların başında ise elektronik muhasebe kayıtları, banka kayıtları, SGK kayıtları, tapu kayıtları, gümrük kayıtları, diğer kamu kurumlarının kayıtları, mükelleflerin ilişkide bulunduğu kişi ve şirketlerin ticari işlemlerine ait kayıtlar gelmektedir. Söz konusu veriler günümüzde e-belgeler ile e-defter, e-beyan, hazır beyan, defter beyan gibi yöntemlerle dijital ortamda işlenmekte ve kayıt altına alınmaktadır. Ancak büyük veri ve analitiği bunun ötesinde daha fazla ve daha hızlı bilgi ve bu bilgiyi işleme olanağı sunmaktadır.[6] Kısacası en başta internet, daha sonra elektronik araç ve uygulamalar vergilemede büyük veriye yol açmış ve bu durum vergi denetiminde büyük veri analizleri ile denetimi gerekli kılmıştır.

Bilindiği gibi geleneksel vergi denetiminde mükelleflerin sınırlı işlemleri üzerinden örneklem yoluyla denetimler gerçekleştirilmektedir. Oysa büyük verinin ortaya çıkmasıyla hem mükelleflerin bütün işlemleri üzerinden hem de bütün verilerin analiz edilip incelenmesi olanak haline gelmiştir. Bu durum, mükelleflerin denetimi noktasında hem daha fazla hile veya hatayı ortaya çıkaracak hem de daha doğru sonuçlar elde edilecektir.[7]

Diğer yandan, gelişen teknoloji ile birlikte bilgisayar ve internet kullanımındaki artışa bağlı olarak e-ticaret faaliyetlerinde hızlı bir artış meydana gelmektedir. Elektronik ticaretteki bu hızlı artışa bağlı olarak, bu alandaki faaliyetlerin izlenmesi ve ortaya çıkan vergi kayıp ve kaçağının önlenebilmesi hususları önem kazanmaktadır. Bu durum ise büyük veri ve analizi sayesinde gerçekleştirilebilir. Bu kapsamda Türkiye’de, e-ticaret faaliyetlerinin izlenmesi amacıyla 464 Sıra No.lu Vergi Usul Kanunu Genel Tebliği ile e-ticaretin önemli paydaşlarına Temmuz 2016’dan itibaren sürekli bilgi verme yükümlülüğü getirilmiş ve Ağustos 2016 döneminden itibaren de söz konusu veriler elektronik ortamda alınmaya başlanmıştır. 464 Sıra No.lu VUK Genel Tebliği ile ilgili kurumlardan alınan veriler BTRANS uygulaması ile elde edilmekte ve veri ambarına depolanmaktadır. Bu bağlamda, BTRANS ile alınan veriler özü itibariyle büyük veri kaynağıdır. BTRANS ile alınan bu verilerin kapsamı genişletilip büyük veri ile vergi denetimi için kaynak elde edilmelidir.

Diğer yandan, büyük veri ve büyük veri analitiğinin fayda ve potansiyeli vergi idarelerine çekici gelmesine rağmen; büyük veri teknolojilerinin önemi ve denetimlere entegrasyonu henüz sağlanamamıştır. Yakın zamanda büyük veriyi ciddiye alan, büyük veriyi önemseyen ve alt yapısını buna göre hazırlayan vergi idarelerinin, büyük veriye gereken önemi vermeyen vergi idarelerini geride bırakacağı öngörülmektedir. Bu noktada, vergi denetim idarelerinin vergi denetimi için büyük veri planı ve stratejisi yapması vergi kayıp ve kaçağının önlenebilmesi adına artık zorunluluk olarak durmaktadır. Çünkü teknoloji ve veri artıkça mükellefler tarafından vergi kayıp ve kaçağını artırmanın yöntemleri de değişmekte ve farklılaşmaktadır. Bu doğrultuda, vergi denetim idareleri çağa ayak uydurarak denetim ve risk analiz yöntemlerini geliştirmelidir.

Türkiye’de büyük veri alanında çalışmalara başlanmış olmakla beraber, hayata geçirilen büyük veri uygulama örnekleri sınırlıdır. Haberleşme, perakende, bankacılık gibi müşteri davranışlarının yakından takip edildiği sektörlerde faaliyet gösteren büyük özel şirketler hâlihazırda büyük veri analizi çalışmaları yapmaktadır. Kamu kurumlarında ise vergi, sosyal güvenlik, emniyet gibi bazı alanlarda büyük hacimli veriler üzerinde çeşitli analizler yapılarak verimliliği artırmak, kayıp-kaçak oranlarını düşürmek ve hizmet kalitesini yükseltmek için çalışmalara başlanılmıştır.

Aralık 2014’te Kalkınma Bakanlığınca yayımlanan “2015-2018 Bilgi Toplumu Stratejisi ve Eylem Planı”nda 49. Eylem olarak “Kamuda Büyük Veri Pilot Uygulamasının Gerçekleştirilmesi” belirlenmiştir. Bu kapsamda sosyal güvenlik, sağlık, vergi, güvenlik gibi alanlar başta olmak üzere kamuda büyük veri uygulamalarının geliştirileceği belirtilmiştir. Kamu verisi kullanılarak sosyal güvenlik alanında büyük veri pilot uygulamasının geliştirilmesi için bu teknolojilerin Türkiye’de yaygınlaştırılmasına öncülük edileceği ve bu bağlamda SGK’nın sorumlu kuruluş, Sağlık Bakanlığı ve TÜBİTAK’ın ise işbirliği yapılacak kuruluş olarak belirlendiği belirtilmiştir. Bu çerçevece hâlihazırda SGK, toplamış olduğu büyük miktardaki veriler üzerinde çeşitli analizler yaparak verimliliği artırmak, kayıp-kaçak oranlarını düşürmek ve hizmet kalitesini yükseltmek için büyük veri konusunda çalışmalara başlamış bulunmaktadır.

Diğer yandan, Cumhurbaşkanlığı Dijital Dönüşüm Ofisi bünyesinde de “Büyük Veri ve Yapay Zekâ Uygulamaları Dairesi Başkanlığı” kurulmuş olup;  Büyük Veri ve Yapay Zekâ Uygulamaları Dairesi Başkanlığı, kamuda büyük veri uygulamalarının etkin olarak kullanımını sağlamaya yönelik Cumhurbaşkanınca belirlenen politikalar kapsamında strateji geliştirmek ve koordinasyonu sağlamakla görevlendirilmiştir.

Artık günümüzde vergi idarelerinin, denetim faaliyetlerinde büyük veri analitiğini ve yeni teknikleri kullanmaları zorunluluğu ortaya çıkmış durumdadır. Bu noktada, Türk Vergi İdaresinin vergi ile ilgili temel sacayaklarından olan Gelir İdaresi Başkanlığının (GİB) ve Vergi Denetim Kurulunun (VDK) yapısına bakıldığında başkanlık, müdürlük veya şube şeklinde henüz bir büyük veri biriminin olmadığı görülmektedir. Yine yeni kurulan ve Türk Maliye İdaresinin vergi ile ilgili önemli birimlerinden biri olacak olan Risk Analizi Genel Müdürlüğü bünyesinde de hâlihazırda böyle bir birim bulunmamaktadır. Bu doğrultuda öncelikle GİB, VDK ve Risk Analizi Genel Müdürlüğü bünyesinde geç kalınmadan büyük veri biriminin kurulması yerinde olacaktır. Diğer yandan, GİB’in yayımladığı 2019 yılı faaliyet raporunda 2019-2021 dönemi Yeni Ekonomi Programı kapsamında “Vergi Veri Merkezi”nin kurulacağı belirtilmiştir. Vergi Veri Merkezinin yakın zamanda kurulacak olması büyük veri için olumlu ve yerinde bir gelişmedir.

Türkiye’de vergi kapsamında büyük veri ile uğraşan ve daha çok uğraşacak olan üç temel birim GİB, VDK ve Risk Analizi Genel Müdürlüğüdür. Bu çerçevede; vergi memurları, uzmanları, müdürleri ve denetim elemanları için gerekli eğitimlerin alınması noktasında iyi bir ortam sağlanmalı ve bunlar büyük veri analizi eğitim programları noktasında teşvik edilmelidir.

Öte taraftan, Türkiye’de e-denetim yapısı noktasında VDK bünyesinde hali hazırda vergi müfettişlerinden risk analizi, e-denetim, bilgisayar destekli denetim ve yazılım gibi alanlarda yararlanıldığı görülmektedir. Bu çerçevede VDK bünyesinde Elektronik Denetim Uygulamaları Şube Müdürlüğü bulunmakta; ancak “Büyük Veri Analizi Şube Müdürlüğü” gibi bir birim bulunmamaktadır. Büyük veri ile vergi denetimlerinin etkin ve başarılı bir şekilde yapılabilmesi için özel olarak yetiştirilmiş vergi müfettişlerinin yeni kurulacak büyük veri biriminde değerlendirilmesi ve büyük veri üzerinde çalışmalar yaptırılması önemli bir gelişme olacaktır.

Yine Risk Analizi Genel Müdürlüğü nezdinde “Büyük Veri Daire Başkanlığının” kurulması, özel yetişmiş analiz uzmanlarınca ve denetim elemanlarınca ilgili büyük verilerin risk odaklı olarak analiz edilmesi ve denetime hazır hale getirilmesi, kayıt dışı ekonomiyi ve vergi kayıp ve kaçağını azaltmak için yerinde bir uygulama olacaktır.

---

[1] Vikipedi, “Büyük Veri”, https://tr.wikipedia.org/wiki/B%C3%BCy%C3%BCk_veri. Erişim Tarihi: 12.12.2020

[2] Adrian Gepp, Martina K. Linnenluecke, Terrence J. O'Neill, Thomas Smith, Big Data Techniques in Auditing Research and Practice: Current Trends and Future Opportunities, Journal of Accounting Literature, 2018, 40, s. 105

[3] Nalan Akdoğan ve M. Uğur Akdoğan, Büyük Verı̇-Bı̇lı̇şı̇m Teknolojı̇sı̇ndekı̇ Gelı̇şmelerı̇n Muhasebe Uygulamalarina Ve Muhasebe Mesleğı̇ne Etkı̇sı̇, Muhasebe ve Denetime Bakış Dergisi, Sayı 55, 2018, s. 5.

[4] Juan Zhang, Xiongsheng Yang, Deniz Appelbaum, Toward Effective Big Data Analysis in Continuous Auditing, Accounting Horizons, 2015, 29 (2), 470.

[5] Özgür Çark, İlker Yıldız, Alper Talha Karadeni̇z, Sanayi 4.0 Kapsamında İşletmeler Açısından Büyük Veri, International Journal of Multidisciplinary Studies and Innovative Technologies, 3/2, Aralık 2019, s. 116.

[6] Miraç Fatih, İlgün, Vergi Denetim Sürecinde Büyük Veri Analitiği, Siyaset, Ekonomi ve Yönetim Araştırmaları Dergisi, 8/1, Haziran 2020, s. 4-5.

[7] Hüseyin Avunduk, Merve Kızgın, Büyük Veri Ve Sürekli Denetimde Veri Analizi, Journal of Business in the Digital Age, Haziran 2020,  3/1, s. 78.

24.02.2021

Kaynak: www.MuhasebeTR.com
(Bu makale kaynak göstermeden yayınlanamaz. Kaynak gösterilse dahi, makale aktif link verilerek yayınlanabilir. Kaynak göstermeden ve aktif link vermeden yayınlayanlar hakkında yasal işlem yapılacaktır.)

>> YIL SONU KAMPANYASI: Muhasebecilere Özel Web Sitesi 1.249 TL yerine 999 TL + KDV
     Ayrıntılar için tıklayın.

>> Duyurulardan haberdar olmak için E-Posta Listemize kayıt olun.

>> SGK Teşvikleri (150 Sayfa) Ücretsiz E-Kitap: hemen indir.

>> MuhasebeTR mobil uygulamasını Apple Store 'dan hemen indir.

>> MuhasebeTR mobil uygulamasını Google Play 'den hemen indir.