Prof. Dr. N. Semih Öz
E. Gelirler Başkontrolörü
Ankara Üniversitesi
Siyasal Bilgiler Fakültesi
semih.oz@gmail.com

Gelir İdaresi Başkanlığı Vergi Toplama Oranlarının Düşüklüğü Üzerine

Türkiye’de vergiler; 2005 yılına kadar Gelirler Genel Müdürlüğü (GGM) tarafından toplanırken, bu tarihten sonra farklı bir idari yapıya yapılanmaya gidildi ve GGM kapatılarak yeni kurulan Gelir İdaresi Başkanlığı (GİB) tarafından toplanmaya başlandı.

GİB in yeni organizasyon yapısının GGM’den temel farkı, yarı özerk bir kurum olması ve özellikle taşrada il vergi dairelerinin Valilik ve Defterdarlığa bağlı olmaksızın vergi dairesi başkanlığı şeklinde yapılandırılarak doğrudan merkeze bağlı olmalarıydı. GİB, merkezde ise doğrudan Bakana bağlı kuruluş olma özelliğindeydi.

Bu yeniden yapılanma kapsamında, GGM ikiye bölünmüş ve GİB yanında ayrıca Gelir Politikaları Genel Müdürlüğü (yeni adıyla Gelir Düzenlemeleri Genel Müdürlüğü) kurulmuştu. GİB, sadece vergi tahsilatıyla uğraşan kurum olma özelliğindeyken vergi politikasının belirleyicisinin ise Gelir Politikaları Genel Müdürlüğü olması öngörülmüştü.

Geçen 15 yıllık dönem deneyimi içerisinde, vergi tahakkuk ve tahsilatına ilişkin bazı veriler GİB yapılanmasının başarılı bir model olup olmadığının sorgulanmasına yönelik sonuçlar ortaya çıkardı.

Bu verilerden birincisi gelir idaresinin kayıt dışı ekonomiyi ne kadar kavradığı ve vergi gelirlerinin GSYH’ye olan oranının, bu süreç içerisinde artıp artmadığına ilişkindir. Bu oran, devletlerin bir yıl içerisinde GSYH’nin ne kadarını vergi olarak topladığına yanıt vermektedir. İkincisi ise mükelleflerin beyan ettikleri vergilerin ne kadarını ödediklerine ilişkin olan ve kısaca tahakkuk/tahsilat oranı olarak tanımlanan orandır.

Bu iki ölçütle ilgili Türkiye’de 1970- 2018 yıllarına ait veriler, aşağıdaki Tabloda verilmiştir.

YIL	Tahakkuk/Tahsilat Oranları	Vergi Geliri/ GSYH		YIL	Tahakkuk/Tahsilat Oranları	Vergi Geliri/ GSYH
1970	88,5	9,3		1995	85,6	16,8
1971	89,9	10,7		1996	88,1	18,9
1972	88,7	10,8		1997	89,8	20,7
1973	89,6	11,3		1998	89,5	21,1
1974	82,3	10,5		1999	86,8	23,1
1975	89,2	11,9		2000	90,5	24,2
1976	91,0	12,1		2001	90,3	26,1
1977	87,1	12,7		2002	91,4	24,6
1978	84,0	12,4		2003	92,5	25,2
1979	81,2	11,7		2004	93,0	23,3
1980	82,5	13,3		2005	92,0	23,4
1981	81,5	14,1		2006	92,2	23,6
1982	79,0	13,7		2007	91,1	23,1
1983	81,1	12,8		2008	89,7	23,1
1984	81,8	10,7		2009	87,4	23,5
1985	84,9	11,5		2010	86,2	24,8
1986	88,0	13,0		2011	85,6	25,9
1987	89,6	14,0		2012	86,4	24,9
1988	90,7	13,2		2013	86,8	25,3
1989	87,9	13,9		2014	85,2	24,6
1990	85,9	14,9		2015	84,7	25,1
1991	82,5	15,6		2016	81,2	25,3
1992	81,7	16,7		2017	82,3	24,9
1993	81,3	16,9		2018	81,4	-
1994	82,8	16,5

Kaynak: Tahakkuk/tahsilat oranları GİB, Vergi geliri/GSYH oranları OECD’den alınmıştır.

Tablodaki verilere göre vergi gelirlerinin GSYH’ye olan oranı; 1970’lerin başında % 10’lar seviyesinde iken, bugün itibariyle %25’ler dolayına gelmiştir. Bu oldukça başarılı bir gelişmedir. OECD üyesi ülkeler içerisinde en iyi ilerleme oranlarından birisidir. Bu oranın diğer taraftan GİB’in kurulduğu yıl itibariyle % 23,4 olduğunu vurgulamakta fayda var.

Bu oranın artmasında, gelir idaresinin teknoloji kullanımındaki olağanüstü başarısı, önce vergi kimlik numarası daha sonra TC Kimlik Numarası kullanımı uygulamalarının yaygınlaşması, üçüncü kişilerden elde edilen bilgilerin mükellef beyanlarının doğruluğunun kontrolünde kullanılması, vergi bilincinin artması gibi etmenlerin önemli olduğu değerlendirilebilir.

Buna karşılık aynı başarıyı, tahakkuk/tahsilat oranlarının gelişiminde görmek mümkün görünmüyor. Bu oran, 1970 yılında % 88,5. Daha sonra 1980 ve 1990’ların başlarında % 81’lere düşüyor. Buna karşılık 1995 yılından 2006 yılına kadar dönemde ise sürekli bir artış gözlemleniyor. Bu oran; GİB’in kurulduğu yılda % 92 seviyesinde iken GİB kurulmadan önceki yıl inceleme dönemi içerisinde en yüksek oran olan % 93 seviyesinde gerçekleşiyor. Buna karşılık GİB’in kurulduğu yılı izleyen 2006 yılından sonra bu oranın sürekli ve düzenli olarak düştüğü gözlemleniyor.

2018 yılında ise tahakkuk tahsilat oranı son 50 yılın en düşük oranlarından biri olan % 81,4 oranında gerçekleşti. Diğer bir ifadeyle mükellefler beyan ettikleri 100 TL verginin yaklaşık 20 TL’sini vergi dairesine ödemediler ya da ödeyemediler. Bu gelir idaresi açısından, tartışmasız başarısız bir sonuç olarak kabul edilmelidir.

Borçlu mükelleflerin malvarlığı araştırmalarının eski klasik yazışmalarla yapılması yerine kurumlar arası elektronik bağlantılar yoluyla yapılmasına, e-tahsilat ve e-haciz gibi yöntemlerin kullanılmaya başlanmasına rağmen, bu oranın sürekli olarak düşmesinin ve 2018 yılında tarihi olarak en düşük seviyelerinden birisinde gerçekleşmesinin nedenlerinin üzerinde durulması gerekiyor.

 Bunun çeşitli nedenleri olabilir. İlk neden, gelir idaresinin yeni GİB şeklindeki organizasyon yapısının, başarılı bir model olmadığı seçeneğidir. Çünkü özellikle GİB’in ilk kurulduğu yıllarda Türkiye’de iktisadi genişleme dönemleri olduğu için mükelleflerin vergi ödeme konusunda zorlanmamaları gerekirdi. 5345 sayılı Gelir İdaresi Başkanlığı İle İlgili Bazı Düzenlemeler Hakkında Kanunun daha sonrasında sıkça değiştirilmek zorunda kalınması örneğin merkezi organizasyon yapısının sürekli yasalarla değiştirilmesi bu görüşü desteklemektedir.

Buna karşılık bu oranın düşüklüğünü sadece GİB organizasyon yapısına bağlamak yeterli ve/veya doğru olmayabilir. Gelir Politikaları Genel Müdürlüğünün yeterince etkin olmaması ve GİB’in hala vergi politikasının belirleyicileri arasında temel aktör rolüne devam etmesi, yeni Vergi Dairesi Başkanlığı Modeli 30 ilde kullanılırken geri kalan 51 ilde hala 2005 yılı öncesi uygulamasının sürdürülmesi diğer nedenler arasında sayılabilir.  

Vergi denetim birimleriyle ilgili 2011 yılında gerçekleştirilen yeniden yapılanmanın, bu oranın düşüklüğü üzerinde etkisinin olup olmadığının da ayrıca araştırılması gerektiği değerlendirilmektedir. Çünkü 2011 yılından sonra vergi gelirlerinin GSYH’ye olan oranında da % 1 oranında düşüş gözlemleniyor.

Bu dönemde sıkça vergi afları ve/veya ödeme kolaylarına ilişkin düzenlemeler yapılması, sıkça yapılan seçim ya da referandumlar dolayısıyla borçlu mükelleflerin üzerine gidilmesinde ihtiyatlı davranılması, bu oranın düşük olmasının diğer etmenleri olarak kabul edilmelidir.

Tahakkuk/tahsilat oranının düşme eğiliminin devam etmesi ve bu konuda Gelir İdaresi Başkanlığının yeniden yapılandırılması seçeneği dahil yukarıda belirtilen nedenlere ilişkin önlemler alınmaması durumunda, mali göstergelerin daha kötüye gideceğinin ve toplanamayan vergiler yerine borçlanmanın artacağının ve bununda uzun dönemde kamu hizmetlerinin sunum kalitesine yansıyacağının dikkate alınması gerekiyor.

NOT: Makalemiz www.vergisorunlari.com.tr adresinde yayınlanmıştır.

22.07.2019

Kaynak: www.MuhasebeTR.com
(Bu makale kaynak göstermeden yayınlanamaz. Kaynak gösterilse dahi, makale aktif link verilerek yayınlanabilir. Kaynak göstermeden ve aktif link vermeden yayınlayanlar hakkında yasal işlem yapılacaktır.)

>> Duyurulardan haberdar olmak için E-Posta Listemize kayıt olun.

>> Uygulamalı Enflasyon Muhasebesi (171 Sayfa) Ücretsiz E-Kitap: hemen indir.

>> SGK Teşvikleri (150 Sayfa) Ücretsiz E-Kitap: hemen indir.

>> MuhasebeTR mobil uygulamasını Apple Store 'dan hemen indir.

>> MuhasebeTR mobil uygulamasını Google Play 'den hemen indir.