Prof. Dr. Necdet Sağlam
Anadolu Üniversitesi
İktisadi İdari Bilimler Fakültesi
nsaglam@anadolu.edu.tr

Kahramanmaraş Depreminin Maliyeti, Finansmanı ve Deprem Vergilerinin Fon Muhasebesine Göre Yönetimi

13,4 milyon insanın yaşadığı 10 ilde yaşan 2 deprem bölge ve Türkiye ekonomisini derinden etkileyecektir. Bölgenin GSMH içindeki payı %9,3, toplam vergi mükelleflerinin %11’i, toplam sigortalıların %11, toplam tarımsal üretimin %14.50, toplam ihracatın %8,50 bu bölgedendir. 10 ilin toplam bütçe gelirlerine katkısı %4,7’dir. Aşağıda depremin maliyeti, finansmanı ve fon muhasebesine göre yönetimi incelenmiştir.

1- Depremin Maliyeti

Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanı Murat Kurum’un verdiği bilgilere göre, depremin etkilediği 10 ilde ayakta kalmayı başaran 171 bin 882 binanın incelendiğini ve içlerinden 24 bin 921'inin 120 bin 940 farklı bölümünde yıkık, acil yıkılacak veya ağır hasarlı olduğu tespit edilmiştir. Dolasıyla yaklaşık 121 bin bağımsız birim değersiz hale gelmiştir.

2022 aralık itibarıyla Türkiye ortalama konut metre kare fiyatı 13.824 TL ve ortalama 120 metre kare bağımsız bir konut değeri yaklaşık 1.658.880 TL’dir. 120.940 adet konutun değeri yaklaşık 201 milyar TL’dir (11 milyar dolar). Diğer kayıplardan mal, demirbaş vb. maliyetlerin de koyduğumuzda depremin maliyetinin 15-20 milyar doları geçeceğini tahmin etmekteyiz.

17 Ağustos 1999’de 7 ili etkileyen depremin resmi verilere göre 17 bin 480 kişinin öldüğü ve depreminin maliyeti; o zamanın Devlet Planlama Teşkilatı (DPT) 15 ila 19 milyar dolar,  Dünya Bankası ise 12-17 milyar dolar olarak hesaplamıştır. GSYH'ye oranı ortalama yüzde 6 olmuş ve  bu dönemde ekonomi yüzde 3,3 daralmıştır.

Fitch Ratings,  ilk verilere göre deprem zararının 2 milyar doları aşması muhtemel görünüyor ve zamanla 4 milyar dolara veya daha fazlasına ulaşabileceğini tahmin etmiştir. Ancak bu çok düşük bir değerdir.

Bağımsız afet risk şirketi ‘Risklayer’ ise depremin ekonomik boyutunun 20 milyar dolar olabileceğini tahmin etmiştir.

Reuters’ın tahminine göre, hesaplamalarına başvurduğu toplam üç ekonomist depremin GSYH’ye etkisini 0.6 ila 2 puan arasında kayıp olarak aktardı. Ekonomistler üretimin yüzde 50 oranında aksadığı ve bu düşüşün 6-12 ay gibi bir sürede telafi edildiği bir senaryoyu baz alıyor. 2023 yılı büyümenin ilk tahminlerden deprem nedeniyle 1-2 puan aşağıda kalabileceğini tahmin edilmektedir.

Bloomberg’e göre 1999 depremiyle karşılaştırıldığında depremlerde kamu harcamalarının GSYİH’nın yüzde 5,5’ine takamül edeceği tahminde bulunmuştur. Bu hesaba göre maliyet 40 milyar dolar civarına çıkmaktadır.

13 şubat 2023 dünya gazetesi tahmininde ise, GSMH kaybı 10 milyar dolar, iş gücü kaybı 3 milyar dolar ve konut zararı 70 milyar dolar olmak üzere toplam kayıp 84 milyar dolar olarak hesaplanmıştır.

2. Depremin Finansmanı

Depremin finansmanında Doğal Afet Sigortaları Kurumu (DASK), her yıl inşaat maliyetlerindeki artışa göre belirlediği azami bir tutarda teminat sağlamaktadır. DASK tarafından verilen azami teminat tutarı, 25 Kasım 2022 tarihinden itibaren bütün yapı tiplerinde 640 bin lira olarak belirlenmiştir. Azami teminat tutarı tespit edilirken, yıkılan meskenin yeniden inşa edilmesinin maliyeti (arsa değeri hariç) dikkate alınıyor. Sigortalının teminat tutarının (sigorta bedeli) -azami teminat tutarını geçmemesi koşuluyla- meskenlerinin büyüklüğüne ve yapı tarzına göre belirlenmektedir.

Türkiye genelinde toplam 20 milyon konuttan yüzde 54,7’si DASK poliçesine sahip ve depremin merkezindeki 10 ilde ise bu oran ortalama yüzde 49 düzeyindedir. Kahramanmaraş’ta 210 bin konutun 113 bin adedi, Hatay’da 315 bin konutun yüzde 40,1’i, Osmaniye’de 101 bin konutun yüzde 42,4’ü, Gaziantep’te 339 bin konutun yüzde 64,5’i, Kilis’te 25 bin konutun yüzde 59,7’si, Şanlıurfa’da 198 bin konutun yüzde 52,9’u, Adana’da 479 bin konutun yüzde 45,9’u, Malatya’da 188 bin konutun yüzde 52,1’i, Adıyaman’da 89 bin konutun yüzde 44,9’u, Diyarbakır’da 231 bin konutun yüzde 33’ü Zorunlu Deprem Sigortası poliçesine sahiptir.

Depremden hasar gören 120.940 konutun %49 DASK sigortalı ise, sigortalı konut sayısı 59.260 adettir. Konut başına yaklaşık 640.000 TL ödenirse ödenecek toplam tutar yaklaşık 38 milyar liradır (yaklaşık 2 milyar dolar). Bu rakam toplam yaklaşık 20 milyar dolar maliyetin ancak %10’nu karşılamaktadır.

Depremin finansmanında ikinci kaynak uluslararası yardımlardır.  Dünya bankası 1,8 milyar dolar finansman sağlayacağını belirtmiştir. Avrupa Birliği ve diğer kuruluşlardan da bu tutarlar toplam 5 milyar doları geçemeyecektir.

Üçüncü finansman toplanan deprem vergileridir. Ancak şu an için mevcut ne kadar bir fon olduğu bilinmemektedir. İlk kez deprem vergisi adı altında çıkarılan ve sonradan Özel İletişim Vergisi (ÖİV) adıyla halktan toplanan paraların toplam büyüklüğü, Hazine ve Maliye Bakanlığı'nın resmi verilerine göre 34.5 milyar dolara ulaşmıştır.  Bu tutar 2000-2022 arasında toplanan deprem vergisi 38 milyar 227 milyon dolar etmektedir.

2023 yılı bütçesinde özel iletiim vergis tutarı 512 milyon lira civarındadır ve tutar depremin finansmanı için çok az bir kaynaktır.

Yeniden inşa zaman aldığı için maliyetler muhtemelen iki yıla yayılacaktır. Toplam 20 milyar maliyetin (dünya gazetesi tahminene göre 84 mlyar dolar)  yaklaşık 7 milyar doları yukarıdaki kaynaklardan sağlanırken yaklaşık 13 milyar yeni kaynak bulmak gerekecektir. Dünya gazetesi tahminini dikkate alırsak en az 75 milyar dolar kaynak gerekecektir. Bu da yeni vergiler ve yeni borçlanmalar demektir.

3. Deprem Vergilerinin Fon Muhasebesi Yöntemine Göre Raporlanması ve Hesap Verilebilirlik

Devletler vergi mükelleflerinden deprem amaçlarla topladıkları fonları fon muhasebesi yöntemine göre yönetmekle ve yerinde harcamakla yükümlüdürler. Devlet genellikle belirli bir amaç için yasal düzenlemelerle fonları toplarlar.  Fon muhasebesi, bu fonların kullanımına ilişkin bir sınırlama ve kısıtlamanın gözetilmesini sağlamayı amaçlamaktadır. Bu bağlamda fon muhasebesinin odağı iyi yönetişim ve hesap verebilirliktir.

Fon muhasebesi yöntemi fon teorisi üzerine kurulmuştur. Fon teorisi belirli faaliyet ve olayları, muhasebe işlemlerinin temeli olarak kabul eder. Bu yöntemde, fon deprem için toplanmışsa, fonun deprem amacıyla kullanılması gerekir.  Fon şu an işsizlik sigortası fonu gibi işletilerek nemalandırılır.

Fon muhasebesi yöntemde, fonun nakit ve diğer mali kaynaklara ait hesapları bunlarla ilişkili borç ve alacaklarla birlikte ve bunlarda meydana gelen değişiklikleri, belirlenmiş yönetmelikler ve sınırlamalar çerçevesinde bazı amaçlara ve belli faaliyetleri yürütme amacına uygun olarak birbirinden ayrılmış ancak dengeli olarak kayda geçen bağımsız mali ve muhasebe yöntemidir.

Bu çerçevede toplanan deprem paraları cari sınırlı fondur ve deprem amaca tahsis edilen fonlardır ve kaynakları gereğince sadece deprem için kullanılabilir. Dolayısıyla, bu fonların kullanımı sınırlandırılmış ve sadece belirli amaçlar için kullanımına izin verilir. Bu nedenle, sınırlı fon adını alırlar. Örneğin sendikalarda bu çerçevede grev ve lokavt fonu kullanılmaktadır.

Yukarıda detaylı olarak anlatıldığı gibi Türkiye’deki deprem fonu dahil toplanan bütün fonların fon muhasebesi esasına göre yönetilmesi, varlık, kaynak, gelir ve giderlerinin ayrı bir fon kişiliği olarak takip edilmesi, bağımsız denetimden geçmesi (ilgili kamu denetimlerinin de yapılması) ve kamuoyunun bu fonların finansal durumu hakkında düzenli faaliyet raporlarıyla bilgilendirilmesi gerekir.  Toplanan fonların ve daha sonraki getirilerinin sadece kendi amacına göre kullanılması şarttır. Aksi takdirde vergi verenler ve kamuoyu farklı söylem ve bilgilendirmelere inanırlar.

Kaynaklar:

Necdet SAĞLAM, Deprem Vergilerinin Fon Muhasebesi Yöntemine Göre Raporlanması ve Hesap Verilebilirlik, https://www.muhasebetr.com/yazarlarimiz/necdetsaglam/016/

https://www.fitchratings.com/

https://www.worldbank.org/en/news/press-release/2023/02/09/world-bank-announces-initial-1-78-billion-for-turkiye-recovery-reconstruction-efforts-after-earthquake-disaster

https://www.dunya.com/sektorler/sigortacilik/depremin-vurdugu-10-ilde-zorunlu-deprem-sigortasi-orani-yuzde-49-haberi-685142

https://www.dunya.com/

13.02.2023

Kaynak: www.MuhasebeTR.com
(Bu makale kaynak göstermeden yayınlanamaz. Kaynak gösterilse dahi, makale aktif link verilerek yayınlanabilir. Kaynak göstermeden ve aktif link vermeden yayınlayanlar hakkında yasal işlem yapılacaktır.)

>> Duyurulardan haberdar olmak için E-Posta Listemize kayıt olun.

>> Uygulamalı Enflasyon Muhasebesi (171 Sayfa) Ücretsiz E-Kitap: hemen indir.

>> SGK Teşvikleri (150 Sayfa) Ücretsiz E-Kitap: hemen indir.

>> MuhasebeTR mobil uygulamasını Apple Store 'dan hemen indir.

>> MuhasebeTR mobil uygulamasını Google Play 'den hemen indir.