Musa Çakmakçı
Sosyal Güvenlik Uzmanı
musacakmakci.1907@gmail.com

İşveren İşçiyi Fazla Çalışma Ücreti Ödemek Yerine Serbest Zaman Kullanmaya Zorlayamaz!

Serbest Zaman İzni

4857 Sayılı İş Kanunun 41. Maddesinde fazla çalışma ve fazla sürelerle çalışma yapan işçilerin istemeleri halinde, bu çalışmalar karşılığı zamlı ücret yerine, fazla çalıştığı her saat karşılığında bir saat otuz dakikayı, fazla sürelerle çalıştığı her saat karşılığında bir saat on beş dakikayı serbest zaman olarak kullanabilecekleri belirtilmiştir.

Fazla çalışma ücreti Madde 41

Fazla çalışma veya fazla sürelerle çalışma yapan işçi isterse, bu çalışmalar karşılığı zamlı ücret yerine, fazla çalıştığı her saat karşılığında bir saat otuz dakikayı, fazla sürelerle çalıştığı her saat karşılığında bir saat onbeş dakikayı serbest zaman olarak kullanabilir. İşçi hak ettiği serbest zamanı altı ay zarfında, çalışma süreleri içinde ve ücretinde bir kesinti olmadan kullanır.

Ayrıca; İŞ KANUNUNA İLİŞKİN FAZLA ÇALIŞMA VE FAZLA SÜRELERLE ÇALIŞMA YÖNETMELİĞİ

Madde 6:

Madde 6 —Fazla çalışma veya fazla sürelerle çalışma yapan işçi, isterse işverene yazılı olarak başvurmak koşuluyla, bu çalışmalar karşılığı zamlı ücret yerine, fazla çalıştığı her saat karşılığında bir saat otuz dakikayı, fazla sürelerle çalıştığı her saat karşılığında bir saat onbeş dakikayı serbest zaman olarak kullanabilir.

İşçi hak ettiği serbest zamanı, 6 ay zarfında işverene önceden yazılı olarak bildirmesi koşuluyla ve işverenin, işin veya işyerinin gereklerine uygun olarak belirlediği tarihten itibaren iş günleri içerisinde aralıksız ve ücretinde bir kesinti olmadan kullanır.

İşçinin bu kanundan ve sözleşmelerden kaynaklanan tatil ve izin günlerinde serbest zaman kullandırılamaz.

Fazla çalışma (fazla mesai), iş kanununun belirlediği çerçevede ve şartlarda haftalık 45 saati aşan çalışmalardır. 4857 sayılı İş Kanunu md.63’e göre; işçinin çalışma süresi haftada en çok kırk beş saat olarak tespit edilmiştir. Aksi kararlaştırılmamışsa 45 saatlik bu çalışma süresi, işyerlerinde haftanın çalışılan günlerine eşit bir şekilde bölünerek uygulanır.

Çalışma süresi Madde 63- Genel bakımdan çalışma süresi haftada en çok kırk beş saattir. Aksi kararlaştırılmamışsa bu süre, işyerlerinde haftanın çalışılan günlerine eşit ölçüde bölünerek uygulanır. (Ek cümle: 10/9/2014-6552/7 Md.; Değişik cümle: 4/4/2015-6645/36 Md.) Yer altı maden işlerinde çalışan işçilerin çalışma süresi; günde en çok yedi buçuk, haftada en çok otuz yedi buçuk saattir. Tarafların anlaşması ile haftalık normal çalışma süresi, işyerlerinde haftanın çalışılan günlerine, günde on bir saati aşmamak koşulu ile farklı şekilde dağıtılabilir. Bu halde, iki aylık süre içinde işçinin haftalık ortalama çalışma süresi, normal haftalık çalışma süresini aşamaz. Denkleştirme süresi toplu iş sözleşmeleri ile dört aya kadar artırılabilir. (Ek cümle: 6/5/20166715/3 Md.) Turizm sektöründe dört aylık süre içinde işçinin haftalık ortalama çalışma süresi, normal haftalık çalışma süresini aşamaz; denkleştirme süresi toplu iş sözleşmeleri ile altı aya kadar artırılabilir.

Çalışma biçimi ne şekilde olursa olsun, işçinin haftalık 45 saati aşan çalışması, fazla çalışma olarak adlandırılır. Fazla Mesai ya da Fazla Çalışma 4857 sayılı İş Kanunu’nun 41. maddesinde düzenlenmiştir. Ayrıca kanunda zorunluluk durumları ile ilgili düzenlemeleri içeren 42. Ve 43. maddeler yer almaktadır.

Fazla çalışma ücreti Madde 41- Ülkenin genel yararları yahut işin niteliği veya üretimin artırılması gibi nedenlerle fazla çalışma yapılabilir. Fazla çalışma, Kanunda yazılı koşullar çerçevesinde, haftalık kırk beş saati aşan çalışmalardır. 63’üncü madde hükmüne göre denkleştirme esasının uygulandığı hallerde, işçinin haftalık ortalama çalışma süresi, normal haftalık iş süresini aşmamak koşulu ile, bazı haftalarda toplam kırk beş saati aşsa dahi bu çalışmalar fazla çalışma sayılmaz.

Her bir saat fazla çalışma için verilecek ücret normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının yüzde elli yükseltilmesi suretiyle ödenir. 

Haftalık çalışma süresinin sözleşmelerle kırk beş saatin altında belirlendiği durumlarda yukarıda belirtilen esaslar dahilinde uygulanan ortalama haftalık çalışma süresini aşan ve kırk beş saate kadar yapılan çalışmalar fazla sürelerle çalışmalardır. Fazla sürelerle çalışmalarda, her bir saat fazla çalışma için verilecek ücret normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının yüzde yirmi beş yükseltilmesiyle ödenir. 

Fazla çalışmanın detaylarını içeren bir yönetmelik de yayınlanmıştır. Bu yönetmelik 06.04.2004 tarihli Resmî Gazete ’de yayımlanan “İş Kanunu’na İlişkin Fazla Çalışma Ve Fazla Sürelerle Çalışma Yönetmeliği” dir.

Madde 3 —Bu Yönetmelikte geçen:

a) Fazla çalışma: İş Kanunu’nda yazılı koşullar çerçevesinde haftalık 45 saati aşan çalışmaları,

b) Fazla sürelerle çalışma: Haftalık çalışma süresinin sözleşmelerle 45 saatin altında belirlendiği durumlarda bu çalışma süresini aşan ve 45 saate kadar yapılan çalışmaları ifade eder.

İş Kanunu’na göre bir işyerinde haftalık çalışma süresi, en fazla 45 saat olarak belirlenebilir. Dolayısıyla “asıl ücret” ya da “çıplak ücret” dediğimiz sadece çalışma karşılığı alınan ücret, en fazla 45 saatlik çalışmayı kapsamaktadır. 45 saati aşan çalışmalar, “fazla çalışma” olmaktadır

FAZLA MESAİ GÜNLÜK VEYA AYLIK OLARAK DEĞİL “HAFTALIK” OLARAK HESAPLANIR

Fazla çalışma veya fazla sürelerle çalışma ücreti hesaplanırken “haftalık çalışma süresi” baz alınır, Haftalık 45 saati aşan çalışma fazla çalışma olarak kabul edilir. Haftalık çalışma süresinin sözleşmelerle kırk beş saatin altında belirlendiği durumlarda ortalama haftalık çalışma süresini aşan ve kırk beş saate kadar yapılan çalışmalar fazla sürelerle çalışma olarak adlandırılmaktadır. YARGITAY 7. Hukuk Dairesi 2014/4246 2014/11488 Karar Tarihi: 28.05.2014 sayılı kararında 4857 sayılı İş Kanunu’nun 45. maddesi uyarınca kural olarak haftalık 45 saati aşan çalışmalar fazla mesai olarak kabul edilmelidir. Bu nedenle işçinin fazla çalışmaları gece çalışması veya denkleştirme ya da günlük çalışma kararlaştırılmamış ise haftalık esasa göre belirlenmelidir. Hesaplamanın her hafta için belirtilen fazla çalışma sürelerine göre yapılması gerekirken, her iki haftanın ortalaması alınmak suretiyle ve haftalık 12 saat için fazla çalışma ücreti hesaplanması hatalıdır. Denilmiştir.

Fazla Çalışma ve Fazla Sürelerle Çalışma Ücreti

Madde 4 —Fazla çalışmanın her saati için verilecek ücret, normal çalışma ücretinin saat başına düşen tutarının yüzde elli yükseltilmesi suretiyle ödenir.

Fazla sürelerle çalışmalarda her bir saat fazla çalışma için verilecek ücret, normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının yüzde yirmi beş yükseltilmesiyle ödenir.

Parça başına veya yapılan iş tutarına göre ücret ödenen işlerde, fazla çalışma süresince işçinin ürettiği parça veya iş tutarının hesaplanmasında zorluk çekilmeyen hallerde, her bir fazla saat içinde yapılan parçayı veya iş tutarını karşılayan ücret esas alınarak fazla çalışma veya fazla sürelerle çalışma ücreti hesaplanır. Bu usulün uygulanmasında zorluk çekilen hallerde, parça başına veya yapılan iş tutarına ait ödeme döneminde meydana getirilen parça veya iş tutarları, o dönem içinde çalışılmış olan normal ve fazla çalışma saatleri sayısına bölünerek bir saate düşen parça veya iş tutarı bulunur. Bu yolla bulunan bir saatlik parça veya iş tutarına düşecek bir saatlik normal ücretin, yüzde elli fazlası fazla çalışma ücreti, yüzde yirmi beş fazlası fazla sürelerle çalışma ücretidir.

Yüzde usulünün uygulandığı işyerlerinde fazla çalışma ücreti, 4857 sayılı İş Kanunu’nun 51 inci maddesinde öngörülen yönetmelik hükümlerine göre ödenir.

(Ek fıkra: RG-25/8/2017-30165) Yer altında maden işlerinde çalışan işçilere, 4857 sayılı Kanunun 42’nci maddesi uyarınca zorunlu nedenlerle ve 43’üncü maddesi uyarınca olağanüstü hallerde, haftalık otuz yedi buçuk saati aşan her bir saat fazla çalışma için verilecek ücret, normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının yüzde yüzden az olmamak üzere arttırılması suretiyle ödenir.

Kanunda yer alan bir diğer terim “fazla sürelerle çalışma” ise, işyerinde belirlenmiş haftalık çalışma süresi kanuni sınırın altında olması durumunda kanuni sınıra kadar yapılan çalışmaları ifade etmektedir. Örneğin yasal olarak maksimum çalışma süresi 45 saatken, A şirketinde çalışma süresi haftalık 40 saat belirlenmişse, haftalık 45 saate kadar yapılmış fazladan çalışmalar “fazla sürelerle çalışma” olarak adlandırılacaktır. Eğer fazladan çalışma ilgili hafta için 45 saati de aşmışsa, 45 saati aşan kısım “fazla çalışma” olarak adlandırılacaktır.

GÜNLÜK 11 SAATİ AŞAN ÇALIŞMALAR

4857 Sayılı İş Kanunu’nun 63.maddesi gereğince haftalık iş süreleri haftanın çalışılan günlerine 11 saati aşmamak koşulu ile farklı şekillerde dağıtılabilir. 11 saat günlük çalışma açısından bir üst sınır oluşturmaktadır. Bu çerçevede günlük 11 saati aşan çalışmalar haftalık çalışma süresinin 45 saati doldurup doldurmadığına bakılmaksızın fazla çalışma sayılmaktadır.

Yargıtay 9.Hukuk Dairesinin (E: 2007/30201- K: 2008/33618) kararı da bu yöndedir. “11 saati aşan kısmı fazla mesai kabul edilmelidir. 11 saatlik nöbet süresi ise, haftanın diğer günleri ile değerlendirilmeli, 45 saati geçen süre olduğu takdirde aşan süreler ayrıca fazla mesai sayılmalıdır.”

GECE ÇALIŞMASINDA 7.5 SAATİ AŞAN ÇALIŞMALAR

4857 Sayılı İş Kanunu’nun 69.maddesi gereğince işçilerin gece çalışmaları yedi buçuk saati geçemez. Gece çalışmaları açısından yedi buçuk saat bir üst sınırdır. 7,5 saati geçen gece çalışmaları haftalık çalışma süresinin 45 saati aşıp aşmadığına bakılmaksızın fazla çalışma sayılmaktadır.

Yargıtay 9. Hukuk Dairesi 24.05.2011 tarih ve E:2011/24236K:2011/15142 sayılı kararında "İşçilerin gece çalışmaları günde yedi buçuk saati geçemez (m.69/3). Bu hal de günlük çalışmanın, dolayısıyla fazla çalışmanın bir sınırını oluşturur. Gece çalışmaları yönünden haftalık 45 saat olan yasal çalışma sınırı aşılmamış olsa da gece çalışmasında 7.5 saati aşan çalışmalar için fazla çalışma ücreti ödenmelidir. “Diyerek duruma açıklık getirmiştir.

FAZLA ÇALIŞMA VEYA FAZLA SÜRELERLE ÇALIŞMA SÜRELERİNİN HESABINDA YARIM SAATTEN AZ OLAN SÜRELER YARIM SAAT, YARIM SAATİ AŞAN SÜRELER İSE BİR SAAT SAYILIR

4857 sayılı İş Kanunu’nun 41 inci maddesinin sekizinci fıkrası, “Fazla çalışma süresinin toplamı bir yılda ikiyüzyetmiş saatten fazla olamaz.” hükmünü amirdir. Yine Kanunun 41 inci maddesinin uygulama esaslarını gösteren İş Kanunu’na İlişkin Fazla Çalışma ve Fazla Sürelerle Çalışma Yönetmeliğinin “Fazla Çalışmada Sınır” başlıklı 5 inci maddesi, “Fazla çalışma süresinin toplamı bir yılda ikiyüzyetmiş saatten fazla olamaz. Bu süre sınırı, işyerlerine veya yürütülen işlere değil, işçilerin şahıslarına ilişkindir. Fazla çalışma veya fazla sürelerle çalışma sürelerinin hesabında yarım saatten az olan süreler yarım saat, yarım saati aşan süreler ise bir saat sayılır.” hükmünü amirdir.

 

FAZLA ÇALIŞMA ÜCRETİ YERİNE SERBEST ZAMAN KULLANMAK İSTEYEN İŞÇİ SERBEST ZAMAN BAŞVURUSUNU YAZILI MI YAPMAK ZORUNDA?

İŞ KANUNUNA İLİŞKİN FAZLA ÇALIŞMA VE FAZLA SÜRELERLE ÇALIŞMA YÖNETMELİĞİNE göre; Fazla Çalışma Yönetmeliğine göre, Fazla Çalışma Ücreti yerine Serbest Zaman kullanmak isteyen işçi bu başvurusunu yazılı olarak yapılmalıdır.

İŞ KANUNUNA İLİŞKİN FAZLA ÇALIŞMA VE FAZLA SÜRELERLE

ÇALIŞMA YÖNETMELİĞİ

Serbest Zaman Madde 6:

İşçi hak ettiği serbest zamanı, 6 ay zarfında işverene önceden yazılı olarak bildirmesi koşuluyla ve işverenin, işin veya işyerinin gereklerine uygun olarak belirlediği tarihten itibaren iş günleri içerisinde aralıksız ve ücretinde bir kesinti olmadan kullanır.

Yazılı başvuru zorunluluğu işverenlerin işçilere sormadan izin uygulamasına gitmelerinin önüne geçmek için getirilmiştir.

FAZLA ÇALIŞMA ÜCRETİ YERİNE SERBEST ZAMAN KULLANMAK İSTEYEN İŞÇİ SERBEST ZAMAN BAŞVURUSUNU NE ZAMAN YAPMALIDIR?

Fazla Çalışma veya fazla sürelerle çalışma yapan işçi fazla çalışma veya fazla sürelerle çalışma yaptığı andan fazla çalışma ücretinin tahakkukunun yapılacağı tarihe kadar talep başvurusunda bulunabilir.

Örnek olarak Eylül/2021 dönemi içerisinde, Eylül ayının ikinci haftasında fazla çalışma yapan işçi Eylül ayının sonundan itibaren bordro tahakkuku yapılana kadar Fazla çalışma ücreti yerine Serbest Zaman kullanma için İşverene başvuru talebinde bulunabilecektir. Bordro tahakkuku yapıldıktan sonra Fazla çalışma yapan işçinin Fazla çalışma ücreti ödenmiş olacağından dolayı Fazla çalışma ücreti yerine Serbest zaman İzin talebinde bulunmanın da bir anlamı olmayacaktır

FAZLA ÇALIŞMA ÜCRETİ YERİNE SERBEST ZAMAN NE KADAR SÜREDE KULLANILMALIDIR?

4857 Sayılı İş Kanunun 41. Maddesinde Fazla Çalışma Ücreti yerine hak edilen izinlerin “altı ay” içerisinde işverene önceden yazılı olarak bildirilmesi koşuluyla ve işverenin, işin veya işyerinin gereklerine uygun olarak belirlediği tarihten itibaren iş günleri içerisinde aralıksız ve ücrette bir kesinti olmadan kullanılır.

Fazla çalışma ücreti Madde 41

İşçi hak ettiği serbest zamanı altı ay zarfında, çalışma süreleri içinde ve ücretinde bir kesinti olmadan kullanılır

Yine İŞ KANUNUNA İLİŞKİN FAZLA ÇALIŞMA VE FAZLA SÜRELERLE ÇALIŞMA YÖNETMELİĞİNİN

Serbest Zaman Madde 6 

İşçi hak ettiği serbest zamanı, 6 ay zarfında işverene önceden yazılı olarak bildirmesi koşuluyla ve işverenin, işin veya işyerinin gereklerine uygun olarak belirlediği tarihten itibaren iş günleri içerisinde aralıksız ve ücretinde bir kesinti olmadan kullanır

FAZLA ÇALIŞMA ÜCRETİ YERİNE SERBEST ZAMAN KULLANMAK İSTEYEN İŞÇİ SERBEST ZAMANI İSTEDİĞİ TARİHTE KULLANABİLİR Mİ?

Yapılan fazla çalışmanın karşılığının ilave ücret olarak değil serbest zaman olarak karşılanması ancak işçinin yazılı isteği ile söz konusu olacaktır. Yani burada işçiye seçimlik bir hak verilmiştir. İşçi isterse ilave ücret yerine serbest zaman talep edebilir. İşveren de yapılan bu taleple bağlıdır.

İşveren işçinin başvurusuyla kesin olarak bağlı değildir. İşçi yazılı başvurusunu yaptıktan sonra işveren işin veya işyerinin gerekliklerine uygun olarak belirleyeceği tarihte işçiye izin kullandırabilir.

SERBEST ZAMANIN KULLANDIRILMASINDA HERHANGİ BİR BELGE DÜZENLENİR Mİ?

Fazla Çalışma Ücreti yerine Serbest Zaman kullandırılması ile ilgili mevzuatımızda herhangi bir belgenin düzenleme zorunluluğu bulunmamaktadır. Ancak uygulamada kimi işyerlerinde serbest zaman formlarının düzenlendiği, kimi işyerlerinde puantaj kayıtlarında serbest zaman kullanan işçinin serbest zaman kullandığına ilişkin bir ibarenin yer aldığı ve bu form ve puantaj kayıtlarının işçilere imzalatıldığı görülmektedir. Yine ücret bordroları ile ücret hesap pusulalarında ayrı bir başlık altında kullandırılan serbest zamana ilişkin kayıtların bulunması ve belgelendirilmesi ileride ortaya çıkabilecek hukuki uyuşmazlıklarda delil olarak itibar edilmesi açısından büyük önem taşımaktadır.

FAZLA ÇALIŞMA ÜCRETİ YERİNE SERBEST ZAMAN KULLANMA İZİN TALEBİ TOPLU İŞ SÖZLEŞMELERYLE, İŞ SÖZLEŞMELERİYLE ALINABİLİR Mİ?

4857 Sayılı İş Kanunun 41. Maddesi hükmünde serbest zamanın ancak işçilerin bu yönde bir talebinin olması halinde uygulanabileceği açıkça ifade edilmiştir.

Fazla çalışma ücreti Madde 41

Fazla çalışma veya fazla sürelerle çalışma yapan işçi isterse, bu çalışmalar karşılığı zamlı ücret yerine, fazla çalıştığı her saat karşılığında bir saat otuz dakikayı, fazla sürelerle çalıştığı her saat karşılığında bir saat onbeş dakikayı serbest zaman olarak kullanabilir.

Ayrıca;

Serbest Zaman Madde 6 

Serbest Zaman

Madde 6 —Fazla çalışma veya fazla sürelerle çalışma yapan işçi, isterse işverene yazılı olarak başvurmak koşuluyla, bu çalışmalar karşılığı zamlı ücret yerine, fazla çalıştığı her saat karşılığında bir saat otuz dakikayı, fazla sürelerle çalıştığı her saat karşılığında bir saat onbeş dakikayı serbest zaman olarak kullanabilir.

Kanun hükümleri açık olarak belirtildiği üzere Fazla Çalışma Ücreti yerine Serbest Zaman izni ancak işçilerin bu yönde bir talebinin olması halinde uygulanabileceği açıkça ifade edildiğinden, Toplu iş Sözleşmeleri, İş Sözleşmeleri ve İşyeri yönetmelikleriyle tek taraflı olarak işçilerden Fazla Çalışma Ücreti yerine Serbest Zaman İzin taleplerinin alınması mümkün değildir.

KISMİ SÜRELİ ÇALIŞAN İŞÇİLERE FAZLA ÇALIŞMA ÜCRETİ YERİNE SERBEST ZAMAN KULLANDIRILABİLİR Mİ?

Serbest zaman, fazla çalışma karşılığında hak edilen ve işçinin ücret veya izin olarak kullanma hakkının doğmasıyla ortaya çıkar. Bu sebeple Fazla Çalışma ve Fazla Sürelerle Çalışma Yönetmeliğine göre; 18 yaşını doldurmamış işçiler, sağlık durumlarının elvermediği işçiler (raporla beyan edilmiş), hamile, yeni doğum yapmış ve çocuk emziren çalışanlar, kısmi süreli iş sözleşmesi ile çalışmakta olan işçiler fazla çalışma yapamadıkları için bu kişilere serbest zaman izni de kullandırılamaz.

Fazla Çalışma ve Fazla Sürelerle Çalışma Yönetmeliğine göre Kısmi çalışan işçilere fazla çalışma yaptırılamayacağı belirtilmiştir.

İŞ KANUNUNA İLİŞKİN FAZLA ÇALIŞMA VE FAZLA SÜRELERLE ÇALIŞMA YÖNETMELİĞİ

Fazla Çalışma Yaptırılmayacak İşçiler

Madde 8 —Aşağıda sayılan işçilere fazla çalışma yaptırılamaz.

a) 18 yaşını doldurmamış işçiler,

b) İş sözleşmesi veya toplu iş sözleşmesi ile önceden veya sonradan fazla çalışmayı kabul etmiş olsalar bile sağlıklarının elvermediği işyeri hekiminin veya Sosyal Sigortalar Kurumu Başkanlığı hekiminin, bunların bulunmadığı yerlerde herhangi bir hekimin raporu ile belgelenen işçiler,

c) İş Kanunu’nun 88 inci maddesinde öngörülen Yönetmelikte belirtilen gebe, yeni doğum yapmış ve çocuk emziren işçiler,

d) Kısmi süreli iş sözleşmesi ile çalıştırılan işçiler.

İlgili yönetmeliğin Madde 8/b maddesine istinaden Kısmi Süreli çalışan işçilere fazla çalışma yaptırılamayacağından bu işçilere fazla çalışma izni de kullandırılmayacaktır.

SERBEST ZAMAN İZNİ OLARAK KULLANDIRILAN FAZLA MESAİ ÜCRETİ SİGORTA PRİMİNE TABİ DEĞİLDİR

Fazla çalışma veya fazla sürelerle çalışma yapan bir işçinin bu çalışmalar karşılığı zamlı ücret yerine, 4857 sayılı İş Kanunun fazla çalışma ücreti başlıklı 41’inci  maddesinde  öngörülen fazla mesai ücretinin  serbest zaman izni olarak kullandırılması halinde işçiye talebi doğrultusunda fazla çalışma karşılığı ücret ödemesi yapılmayacağından, serbest zaman izni olarak kullanılan fazla mesai ücreti sigortalının fazla çalışma yaptığı ilgili ayın sigorta prime esas kazancına dahil edilmemektedir.

İşverenler tarafından sigortalılara 4857 sayılı İş Kanunun 41’inci maddesine istinaden hak ettiği fazla çalışma ödemelerinin ücretin bir parçası olarak kabul edilip hak ettiği ayın primine esas kazancına dahil edildiği, ancak söz konusu fazla çalışma karşılığı olarak işçinin ücret ödenmesini istemeyip serbest zaman kullanma talebinde bulunması halinde iş bu fazla çalışma için fazla çalışmanın yapıldığı dönemde ki prime esas kazanca dahil edilip edilmeyeceği konusuna SGK ilgili mevzuat bölümünde

SOSYAL GÜVENLİK KURUMU BAŞKANLIĞI Sigorta Primleri Genel Müdürlüğü Sayı:70467665-202.99-E.8246613 30/05/2019 Konu: Serbest Zaman İzni belirtilen özelge ile açıklık getirmiştir.

5510 sayılı Kanunun "Prime Esas Kazançlar" başlıklı 80’inci maddesinde;

1. Prime esas kazançların hesabında;

Hak edilen ücretlerin,

1) Prim, ikramiye ve bu nitelikteki her çeşit istihkaktan o ay içinde yapılan ödemelerin ve işverenler tarafından sigortalılar için özel sağlık sigortalarına ve bireysel emeklilik sistemine ödenen tutarların,

2) İdare veya yargı mercilerince verilen karar gereğince yukarıdaki (1) ve (2) numaralı alt bentlerde belirtilen kazançlar niteliğinde olmak üzere sigortalılara o ay içinde yapılan ödemelerin, brüt toplamı esas alınır.

b) Ayni yardımlar ve ölüm, doğum ve evlenme yardımları, görev yollukları, seyyar görev tazminatı, kıdem tazminatı, iş sonu tazminatı veya kıdem tazminatı mahiyetindeki toplu ödeme, keşif ücreti, ihbar ve kasa tazminatları ile Kurumca tutarları yıllar itibariyle belirlenecek yemek, çocuk ve aile zamları işverenler tarafından sigortalılar için özel sağlık sigortalarına ve bireysel emeklilik sistemine ödenen ve aylık toplamı asgari ücretin %30'unu geçmeyen özel sağlık sigortası primi ve bireysel emeklilik katkı payları tutarları, prime esas kazanca tabi tutulamaz.

c) (b) bendinde belirtilen istisnalar dışında her ne adla yapılırsa yapılsın tüm ödemeler ile ayni yardım yerine geçmek üzere yapılan nakdi ödemelerin prime esas kazanca tabi tutulacağı, diğer kanunlardaki prime tabi tutulmaması gerektiğine dair muafiyet ve istisnaların bu kanun uygulanmasında dikkate alınmayacağı,

Hükmü yer almaktadır.

Buna göre, yukarıdaki hükme göre prime esas kazançlar (a) bendinde belirledikten sonra, bu kuralın istisnalarına aynı fıkranın (b) bendinde yer verilerek prim hesabında esas alınmayacak kazançlarda sınırlama yapılmış ve (c) bendinde de (b) bendinde belirtilen istisnalar dışında her ne adla yapılırsa yapılsın tüm ödemeler ile ayni yardım yerine geçmek üzere yapılan nakdi ödemelerin prim hesabında dikkate alınacağını hükme bağlanmıştır.

İş Kanunu’nda yer alan tanıma göre, fazla çalışma veya fazla sürelerle çalışma yapan bir işçi, eğer isterse işverene yazılı olarak başvurmak koşuluyla, bu çalışmalar karşılığı zamlı ücret yerine, fazla çalıştığı her saat karşılığında bir saat otuz dakikayı, fazla sürelerle çalıştığı her saat karşılığında bir saat on beş dakikayı serbest zaman olarak kullanabilir. İşçinin hak ettiği serbest zamanı işveren 6 ay içinde kullandırılması gerekmektedir. Ancak, işverence işçinin talepte bulunduğu serbest zaman iznini kanunda öngörüldüğü şekilde kullandırmaması veya kullanmadan iş akdinin sonlandırılması halinde işveren bu süreye denk gelen fazla çalışmalarının ücretini işçiye ödeme yükümlülüğü doğmaktadır.

Bu açıklamalara göre;

1) Fazla çalışma veya fazla sürelerle çalışma yapan bir işçinin bu çalışmalar karşılığı zamlı ücret yerine, çalıştığı sürelere karşılık gelen sürenin kanunda öngörüldüğü şekilde serbest zaman izni olarak kullandırılması halinde işçiye talebi doğrultusunda fazla çalışma karşılığı ücret ödemesi yapılmayacağından, serbest zaman izni olarak kullanılan fazla mesai ücreti sigortalının fazla çalışma yaptığı ilgili ayın sigorta prime esas kazancına dahil edilmemesi,

2) İşin veya işyerinin gereklerine uygun olarak işverence serbest zaman izni kullanılmasına karar verilen aydaki sigortalı ücretinden serbest zaman izni nedeniyle kesinti yapılmaksızın tam ücret üzerinden prime tabi tutulması,

3) Zamlı ücret yerine sigortalı tarafından yazılı olarak talep edilen serbest zamanın kısmen veya tamamen işverence altı ay içinde kullandırılmaması halinde bu defa işveren bu süreye denk gelen fazla çalışmaları karşılığı ücretin sigortalıya ödenmesi gündeme geldiğinden, fazla çalışma ücreti, fazla çalışma yapılan ilgili ayın sigorta prime esas kazancına dahil edilmek suretiyle prime tabi tutulması, Gerekmektedir

HAFTA TATİLİ, ULUSAL BAYRAM GENEL TATİL GÜNLERİNDE YAPILAN ÇALIŞMA KARŞILIĞI SERBEST ZAMAN KULLANDIRILABİLİR Mİ?

Hafta tatili, Ulusal bayram ve genel tatil günleri dinlenme hakkı kapsamında kaldığından, bu sürelerde yapılan çalışma karşılığı serbest zaman kullandırılması yasaya aykırılık teşkil eder. Serbest zaman ancak fazla mesai karşılığı verilebilir.

İlgili Yargıtay kararında

• Hükme esas bilirkişi raporunda davacının hafta tatilinde çalıştığı, ancak bunun

 Karşılığında izin kullandırıldığı belirtilmiştir. Hafta tatili ve ulusal bayram ve genel tatil günleri dinlenme hakkı kapsamında kaldığından, tatilde yapılan çalışma karşılığı serbest zaman kullandırılması yasaya aykırılık teşkil eder. Serbest zaman ancak fazla mesai karşılığı verilebilir. Tatilde yapılan çalışma karşılığında izin verilmişse bu ancak mazeret izni olarak kabul edilebilir 9. Hukuk Dairesi 2017/27553 E., 2017/22015 K

Buna göre işçilere, çalışan hafta tatili, ulusal bayram ve genel tatil günleri için ödenmesi gereken ilave ücret yerine serbest zaman kullandırılması mümkün değildir. Bu sürelere ilişkin çalışmanın karşılığı, işçiye ücret ödenmelidir.

İŞVEREN İŞÇİYİ FAZLA ÇALIŞMA ÜCRETİ ÖDEMEK YERİNE SERBEST ZAMAN KULLANMAYA ZORLAYAMAZ!

Serbest zaman, öncelikle 4857 sayılı İş Yasasının 41. maddesinde tanımlanmıştır. Buna göre, fazla çalışma veya fazla sürelerle çalışma yapan işçi isterse, bu çalışmalar karşılığı zamlı ücret yerine, fazla çalıştığı her saat karşılığında bir saat otuz dakikayı, fazla sürelerle çalıştığı her saat karşılığında bir saat on beş dakikayı serbest zaman olarak kullanabilecektir.

Bu hüküm İş Kanununa İlişkin Fazla Çalışma ve Fazla Sürelerle Çalışma Yönetmeliğinin 6. maddesinde, fazla çalışma veya fazla sürelerle çalışma yapan işçi, isterse işverene yazılı olarak başvurmak koşuluyla, bu çalışmalar karşılığı zamlı ücret yerine, fazla çalıştığı her saat karşılığında bir saat otuz dakikayı, fazla sürelerle çalıştığı her saat karşılığında bir saat on beş dakikayı serbest zaman olarak kullanabilir.

Fazla çalışma ücreti Madde 41

Fazla çalışma veya fazla sürelerle çalışma yapan işçi isterse, bu çalışmalar karşılığı zamlı ücret yerine, fazla çalıştığı her saat karşılığında bir saat otuz dakikayı, fazla sürelerle çalıştığı her saat karşılığında bir saat onbeş dakikayı serbest zaman olarak kullanabilir.

İŞ KANUNUNA İLİŞKİN FAZLA ÇALIŞMA VE FAZLA SÜRELERLE ÇALIŞMA YÖNETMELİĞİ

Serbest Zaman Madde 6 —Fazla çalışma veya fazla sürelerle çalışma yapan işçi, isterse işverene yazılı olarak başvurmak koşuluyla, bu çalışmalar karşılığı zamlı ücret yerine, fazla çalıştığı her saat karşılığında bir saat otuz dakikayı, fazla sürelerle çalıştığı her saat karşılığında bir saat onbeş dakikayı serbest zaman olarak kullanabilir.

Yapılan fazla çalışmanın karşılığının ilave ücret olarak değil serbest zaman olarak karşılanması ancak işçinin yazılı isteği ile söz konusu olacaktır. Burada işçiye seçimlik bir hak verilmiştir. İşçi isterse ilave ücret yerine serbest zaman talep edebilir. İşveren de yapılan bu taleple bağlıdır. İşveren yalnızca kendi iradesine dayanarak işçiye fazla çalışma ücreti yerine serbest zaman kullandırma yoluna gidemez.

İşçi fazla çalışma karşılığı fazla çalışma ücreti isterken, işverenin işçiye fazla çalışma karşılığı fazla çalışma ücreti ödemeyi istemiyorum tercihinde bulunup zamlı ücret karşılığı serbest zaman kullandırıyorum deme hakkı yoktur.

Bu konunda Kanun maddesi açık, sarih net bir yasal düzenleme şeklinde yazılmış olup bu konuda muallak bir durum söz konusu değildir. İşçi isterse fazla çalışma karşılığı zamlı ücretinin yerine serbest zaman kullanabilir. Böyle bir yazılı talebi olmadan İşveren tarafından fazla çalışma karşılığı fazla çalışma ücret ödemek yerine serbest zaman kullandırma yoluna gidemez.

Bazı işyerlerinde tespit ettiğimiz konuların birisi de düzenlenen iş sözleşmelerinde yapılan fazla çalışmaların karşılığının serbest zaman olarak kullandırılabileceğine ilişkin hükümlerle karşılaşılmakta ve çalışanların serbest zaman taleplerinin olmadığı görülmektedir. Serbest zamanın ortaya çıkabilmesi için önce fazla çalışmanın yapılması ve sonra da yapılan fazla çalışmanın işçi tarafından serbest zaman olarak kullanılması için bir talebinin olması gerekmektedir. Dolayısıyla serbest zaman, cari ayda yapılan fazla çalışmanın karşılığında talep edilebilecektir. Bunun aksine olarak sözleşmelerle düzenlenen ya da işverenlikçe buna benzer bir uygulamanın işçiye dayatıldığı hiçbir düzenleme geçerli olmayacaktır. Bu nedenle, iş sözleşmelerinde fazla çalışmaların karşılığının serbest zaman olarak uygulanabileceğine ilişkin düzenlemelerin olduğu maddelerin yenilenerek sözleşmelerden çıkarılması, yapılan fazla çalışma karşılığı fazla çalışma ücreti karşılığı çalışanların serbest zaman talebinin olması ve bu taleplerin de işçi özlük dosyalarında saklanması gerekmektedir.

Yapılan fazla çalışma karşılığı fazla çalışma ücreti karşılığı çalışanların serbest zaman Uygulamasının, Denkleştirme uygulamasıyla bazen karıştırmaları nedeniyle serbest zaman süresinin eksik hesap edildiği görülmektedir. İş Kanunun 41. Maddesinde;

Fazla çalışma ücreti Madde 41

Fazla çalışma veya fazla sürelerle çalışma yapan işçi isterse, bu çalışmalar karşılığı zamlı ücret yerine, fazla çalıştığı her saat karşılığında bir saat otuz dakikayı, fazla sürelerle çalıştığı her saat karşılığında bir saat onbeş dakikayı serbest zaman olarak kullanabilir.

İŞ KANUNUNA İLİŞKİN FAZLA ÇALIŞMA VE FAZLA SÜRELERLE ÇALIŞMA YÖNETMELİĞİ

Serbest Zaman Madde 6

Fazla çalışma veya fazla sürelerle çalışma yapan işçi, isterse işverene yazılı olarak başvurmak koşuluyla, bu çalışmalar karşılığı zamlı ücret yerine, fazla çalıştığı her saat karşılığında bir saat otuz dakikayı, fazla sürelerle çalıştığı her saat karşılığında bir saat onbeş dakikayı serbest zaman olarak kullanabilir. Hükümleri bulunmasına rağmen Serbest zaman uygulamasını Denkleştirme uygulaması ile karıştırıp yapılan fazla çalışma karşılığı fazla çalışma ücreti karşılığı çalışanların serbest zaman izinlerini bire bir olarak hatalı olarak eksik hesap ederek uyguladıklarını tespit etmekteyiz.

Sonuç olarak

4857 sayılı Yasanın 41. maddesinin dördüncü fıkrası, fazla çalışma ve fazla sürelerle çalışma durumunda işçiye, bu sürelere ilişkin ilave ücret yerine isterse serbest zaman kullanma hakkı tanımıştır.

Serbest zaman izni, fazla mesai ücretinin yerine verildiği için izin olarak da artırımlı uygulanmalıdır. Buna göre; her 1 saat fazla çalışma için 1 saat 30 dakika, her 1 saat fazla süreli çalışma içinse 1 saat 15 dakika serbest zaman izni söz konusudur.

Sonuç olarak işçiye fazla mesai ücreti yerine serbest zaman kullandırılabilir. Burada en önemli koşul, işçinin talebidir. Bir başka ifade ile serbest zaman uygulaması için işçinin onayının alınması gerekir.

İşçi serbest zamanı çalışma süreleri içinde ve işverenin uygun gördüğü bir tarihte kullanabilir. Bununla birlikte işçinin serbest zaman iznini kullanma talebi, 6 ay içinde karşılanmalıdır. Bu süre içerisinde serbest zaman iznini kullanma talebi yerine getirilemiyorsa fazla mesai ücretinin ödenmesi gerekir.

Fazla mesai ücreti yerine serbest zaman tercihi, işçiye tanınmış bir haktır. Dolayısıyla işveren, işçiye mesai ücreti yerine serbest zaman kullandırma yoluna gidemez.

İşveren işçinin bu yöndeki talebini kabul eder. Ancak işçi istemeden fazla mesai ücretini kesip ‘izin kullan’ diyemez. İşçi ile işveren arasında serbest zaman izni kullandırılması kararlaştırılıp da bu izin kullanılmadan iş sözleşmesi sona ererse, işveren bu süreye denk gelen fazla çalışma ücretini ödemekle yükümlüdür.

Hafta tatili, ulusal bayram ve genel tatil günleri dinlenme hakkı kapsamında kaldığından, bu sürelerde yapılan çalışma karşılığı serbest zaman kullandırılması yasaya aykırılık teşkil eder. Serbest zaman ancak fazla mesai karşılığı verilebilir. Hafta tatili, ulusal bayram ve genel tatil günlerinde yapılan fazla çalışma karşılığı fazla çalışma ücret ödemek yerine serbest zaman kullandıramaz. İlgili Yargıtay kararına göre işçilere, çalışılan hafta tatili, ulusal bayram ve genel tatil günleri için ödenmesi gereken ilave ücret yerine serbest zaman kullandırılması mümkün değildir. Bu sürelere ilişkin çalışmanın karşılığı, işçiye ücret olarak ödenmelidir.

07.09.2021

Kaynak: www.MuhasebeTR.com
(Bu makale kaynak göstermeden yayınlanamaz. Kaynak gösterilse dahi, makale aktif link verilerek yayınlanabilir. Kaynak göstermeden ve aktif link vermeden yayınlayanlar hakkında yasal işlem yapılacaktır.)

>> YIL SONU KAMPANYASI: Muhasebecilere Özel Web Sitesi 1.249 TL yerine 999 TL + KDV
     Ayrıntılar için tıklayın.

>> Duyurulardan haberdar olmak için E-Posta Listemize kayıt olun.

>> SGK Teşvikleri (150 Sayfa) Ücretsiz E-Kitap: hemen indir.

>> MuhasebeTR mobil uygulamasını Apple Store 'dan hemen indir.

>> MuhasebeTR mobil uygulamasını Google Play 'den hemen indir.