Erhan Selim
Vergi Müfettişi
E. Gelirler Kontrolörü
erhanselim@yahoo.com

İçtiğim Sigarayı Bir Ülkenin Geleceği Üzerinde Söndürmeyi Tercih Ederim

Dünyada yıllık yaklaşık olarak 6,5 trilyon sigara satıldığı ve bunun günlük yine yaklaşık 18 milyar adet sigaraya denk geldiği tahmin ediliyor[1]. Sigaraya ilişkin eleştiriler ise daha çok sigarayı içenlerin ve bu dumana maruz kalanların karşı karşıya kaldığı sağlık problemleri üzerinde yoğunlaşıyor. Oysa sigaranın dumanı dışında ufak olduğu için çok da göze batmayan çevre katili bir başka bileşeni mevcut: sigara izmariti. İçilen her sigara bir izmarit demek ve izmaritlerin sadece yaklaşık üçte birinin çöpe atıldığı tahmin ediliyor. Kendi deneyimlerimizden yola çıkarsak, karşımızdaki insanın içtiği sigarayı yere atıp ayağıyla ezmesini veya pencereyi açıp dışarı fırlatmasını çok da umursamadığımızı fark edebilirsiniz. “Küçücük izmarit için adam çöpe mi yürüyecek, fellik fellik çöp mü arayacak. Hem tütün bitkisel bir ürün, ayrıca sigara filtresi de sünger, çevreye ne zararı olacak.” gibi cümleler kuruyorsanız fevkalade yanılıyorsunuz.

Sigara Filtresinin Tarihi Serüveni  

İnsanoğlunun tütünle tanışması 8000 yıl kadar geçmişe dayanıyor. Tarımının ilk kez yapılması milattan önce 5000 yılında Meksika’da gerçekleşiyor. Milattan önce 1400 -1000 yılları arasında Amerikan Yerlilerinin tütünü dini seremonilerde ve tıbbi amaçlarla kullandığı biliniyor. Yani Amerika kıtasında tütün kullanımı oldukça köklü bir geçmişe sahip. 16 yüzyılda coğrafi keşiflerle beraber tütün Avrupa’ya İspanyollar tarafından taşınıyor. 1716 yılında Pierre Lorillard işlenmiş tütününün sigara ve enfiye şeklinde üretimini gerçekleştiren ilk şirketi kuruyor. 1900’lü yılların başında sigara Amerikan ekonomisinde satılan en temel tütün ürünü haline geliyor. Zamanla başka şirketler ortaya çıkıyor ve tüketim giderek artıyor[2].

Bilim adamları 17. yüzyıldan bu yana tütün tüketiminin insan sağlığında gerilemeye neden olduğunun farkında. Bununla beraber yakın tarihimizde sigara için en önemli dönüm noktasının Surgeon General Raporu[3](Amerikan Başhekimliğinin Raporu) olarak anılan sigaranın zararları hakkındaki 1964 tarihli Rapor olduğunu söyleyebiliriz. Ajansın çalışmaları aslında 1950’li yılların başlarına dayanıyor ve kanser yaygınlığı konusunda sigara içenler ve içmeyenler arasındaki bilimsel fark açık bir şekilde ortaya konuyor. Bu çalışmalar daha önce de ifade ettiğimiz gibi 1964 yılında kapsamlı bir rapora dönüştürülüyor. Bu raporun yayınlanmasında emeği geçen Luther Leonidas Terry raporun yayınlandığı tarihte ABD’nin sekizinci başhekimi olarak görev yapmaktaydı. Aynı konuda Amerikan Başhekimliği tarafından kaleme alınan ve yayınlanan 34 rapor daha bulunuyor[4].

Sigara filtresinin sigaraya eklenmesi de işte tam da bu tarihlerde gerçekleşiyor. Sigaranın kansere neden olduğu yönündeki bilimsel kanıtlar sigara şirketlerini arayışa düşürüyor. Sigaranın içindeki nikotin ve katranı filtre edecek bir parça olarak sigara filtresi geliştiriliyor ve modern sigaraya eklemleniyor. 1950’li yılların sonunda ise filtreli sigara filtresiz olanlardan daha fazla satılır hale geliyor. İnsanoğlu tütünle olan binlerce yıllık arkadaşlığında uzunca süredir onu bir şeylere sarıp veya bir şeylere koyarak içiyor. Bununla birlikte fabrika üretimi sigaranın tarihi birkaç yüzyıl kadar geriye dayanırken içerisine filtrenin eklenmesi yarım yüzyıldan biraz daha fazla geçmişe sahip.

Bir Sigara Filtresinin Anatomisi ve Çevreye Verdiği Zararlar

İzmarite dönüşen sigara filtresine ilişkin en önemli yanılgı bunun doğal bir ürün olduğunun düşünülmesidir. Hiç abartmadan söyleyelim bunun denizden çıkan doğal sünger olduğunu sanan insanlar bile mevcut. Denizden çıkarılan o kadar sünger olmadığı gibi hayatımızdaki süngerlerin önemli bir kısmı kimyasal yolla elde edilmektedir. Kimyasal süngerin ana maddesini poliüretan oluşturur. Buna karşın sigara filtresi selüloz asetattan yapılmaktadır. Hem doğal bir madde değildir hem de doğaya en çok zarar veren plastik ailesindendir.

Daha açık bir ifadeyle, selüloz asetat doğada biyolojik olarak çözünebilen bir madde değildir[5].  Yani doğada bulunan mikro organizmalardan kaynaklı olarak bir çürüme ve çözünme süreci geçirmemektedir. Buna karşın kimyasal olarak çözünebilen bir maddedir. Bu süreç, içinde bulunulan şartlara bağlı olarak 18 aydan 10 yıla kadar uzayabilmektedir. Fakat bu madde çözündükten sonra bile mikroplastik olarak tekrar doğal döngüye dahil olmakta ve deniz canlıları gibi pek çok canlının bünyesinde birikmeye devam etmektedir[6].  Bu canlıların soframıza konuk olmasıyla söz konusu mikro plastikleri biz de vücudumuzda misafir ediyoruz. Mikroplastiklerin kanser vakalarını arttırdığını gösteren araştırmalar bulunuyor.

Sigara izmaritleri çözünmemiş halleri ile bile kara ve deniz canlıları için tehlike arz ediyor. İzmaritler bu canlılar tarafından yiyecek olarak algılanabiliyor. 2019 yılında bir çevre gönüllüsü tarafından çekilen ve Amerikan Makasgaga kuşunun yavrusunu sigara izmariti ile beslediği görüntüler dünya çapında oldukça ses getirmişti[7]. Canlılar tarafından bu izmaritlerin doğrudan tüketilmesi hastalanmalarına ve ölümlere neden olmakta ve biyolojik çeşitliliği azaltmaktadır.

Toprağa gömülen veya bir şekilde seyahatini toprakta üzerinde tamamlayan izmaritlerin bitkilerin filizlenme sürecini kötü etkilediği ve yonca boyunu %27 – 28 civarında kısalttığını gösterir bilimsel çalışmalar bulunmaktadır[8]. Örneğin sigara izmaritlerinin çimlerin filizlenmesini %10, boylarını %13 azalttığı tespit edilmiştir. Dolayısıyla nereden bakılırsa bakılsın izmaritlerin doğaya, insan ve hayvan sağlığına zararlı sayısız etkisi bulunmaktadır.

Filtre Yanılsaması ve Çeşitli Alternatifler

Sigara izmariti ile ilgili belki de en çarpıcı gerçek yarım yüzyıl önce içerisine eklenen selüloz asetat filtrenin insan sağlığı konusunda çok fazla bir ilerleme yaratmamasıdır. Amerikan Başhekimliği’nin hazırladığı 2014 tarihli Rapor[9] katranı azaltmak için sigaranın tasarımının değiştirilip içerisine filtre eklenmesinin akciğer adenokanserinin artmasına neden olduğuna dikkat çekmiştir. Filtrenin sigaraya dahil edilmesinden sonra bu kanser türünde diğer akciğer kanseri türlerine nazaran yadsınamaz bir artış olduğu gözlemlenmiştir.

Sigaranın içerisine eklenen filtre, sigaranın yanma doğasını değiştirip çıkan dumana yeni toksik maddeler eklemektedir. Filtrenin sigara içerken sağladığı kullanım kolaylığı tüketicinin nikotin seviyesini idame ettirmesi için çok daha fazla dumanı içine çekmesine olanak sağlarken filtrenin varlığı zararlı maddelerin bu filtreden geçemeyeceği konusundaki yanılsamayı tetikleyerek yalancı bir iyimserlik yaratılmasına neden olmaktadır. Bu sebeplerle filtrenin kullanımının regülasyona tabi tutulmasını ve hatta yasaklanmasını öneren ciddi çalışmalar mevcuttur[10].

Sigara şirketlerinin de aradan geçen yarım yüzyıldan fazla sürede sigara filtreleri ve genel olarak izmaritin yararından çok zararı olduğunun farkında olduğunu söyleyebiliriz. Üstelik selüloz asetat filtrenin çevreci alternatiflerinin geliştirildiği bir döneme erişmiş bulunuyoruz. Pamuk, keten ve manila kenevirinden üretilen, biyolojik olarak doğada 3 gün, suda karıştırılmak suretiyle 2 dakika içerisinde çözülebilen çevreci filtreler ticari olarak üretilmiş durumda[11]. Yani insanlık olarak bu teknolojiye sahibiz. Fakat sigara şirketlerinin damak tadı değişecek müşterilerini kaybetmemek adına bu adımı atmaya niyetli göründüğünü ifade edemeyiz. Açıkçası kendilerini bu konuda zorlayacak yasal düzenlemeler de bulunmuyor.

İzmarit Ekseninde Türkiye Gerçeği

Rakamlar 2019 yılında Türkiye’de 119,75 milyar adet sigara satışı gerçekleştirilirken tiryakilerin cebinden yaklaşık 78 milyar lira TL para çıktığını gösteriyor[12]. İçilen her sigara bir adet atık izmarit anlamına geliyor. 30 Mart 2005 tarih ve 5326 sayılı Kabahatler Kanunu kapsamında çevreyi kirletme suçuna verilen cezalar 41. madde altında toplanıyor. Bu madde hükmüne göre evsel atık ve artıkları, bunların toplanmasına veya depolanmasına özgü yerler dışına atan kişiye para cezası uygulanıyor. Bireysel atık ve artıkların atılması halinde de bu fıkra hüküm cari oluyor.

Eğer sigara izmariti bireysel bir atık olarak değerlendiriliyorsa ve 2021 yılı itibariyle bir izmariti çöpe atmayarak çevreyi kirletiyorsanız 66 TL cezaya çarptırılıyorsunuz. Bazı belediyelerin bu işin üzerinde durarak belediye yönetmeliği emir ve yasaklarına aykırı olarak çevrenin kirletildiği gerekçesiyle 5326 sayılı Kabahatler Kanunu’nun 32'nci maddesi gereği ceza uygulama konusunda kararlılık gösterdiğine yönelik haberlere şahit oluyoruz[13]. Bu hükme göre, “emre aykırı davranıştan” ceza verildiğinde ceza miktarı 2021 yılı için 427 TL’yi buluyor.

İnternet diyarı belediyelerin gözdağı vermeleri ile dolu olsa da henüz bu konuda ceza yiyen kişilere ilişkin haberlerin gündeme yansıdığını ne yazık ki göremedik. Sonuçta küçük bir izmariti fırlattığı için gelecekteki potansiyel seçmeninize ceza kesiyorsunuz ve işi bu kadar ileri götüren belediyelerin kendi geleceği ile kumar oynadığını anlamak zor değil. Bunun yerine belediyelerin bu temizlik maliyetini içselleştirdiğini bu zararı bir şehrin tamamına havale ettiğini anlıyoruz. Peki, bu işin bizlere maliyeti ne kadar?

Şehir yönetimlerinin tütün ürünlerinin tüketiminden kaynaklı mekanik ve el yordamıyla gerçekleşen temizlik maliyetleri bazı bilimsel çalışmalarda Amerika Birleşik Devletleri’deki şehirler için 3 – 16 Milyon Amerikan Doları arasında değişen tutarlarda ölçümlenmiş bulunuyor. Görülebilir çöplerin %22 – 36 arasındaki bölümü tütün ürünlerinden kaynaklanıyor. 2019 rakamları ile 874.961 kişinin yaşadığı San Francisco büyüklüğünde (121,4 km²) ve kilometrekareye 7207 kişi düşen bir şehir için bu çöpün toplanma maliyeti yarım milyon Amerikan Doları ile 6 Milyon Amerikan Doları arasında değişebiliyor. Böyle bir temizlik maliyetini karşılamak için paket başına 0,20 Amerikan Doları kadar bir harç toplanması gerekiyor[14].

İstanbul’un yüz ölçümünün 5.343 km², nüfusunun 15,46 milyon, kilometrekareye düşen kişi sayısının yaklaşık 2893 kişi olduğunu hatırlatalım. Diğer değişkenler sabit kalmak suretiyle oran orantı içeren basit bir bakkal hesabıyla tütün ürünlerinden kaynaklı çöpün temizlenmesinin İstanbullulara 200 Bin – 2,4 Milyon arası Amerikan Doları gibi bir tutara patladığını tahmin edebiliriz. Elbette bu rakamlar hiçbir kesinlik ifade etmiyor. Belki bir gün belediyelerimiz veya akademisyenlerimiz bu konuda bir çalışma yürüterek bizleri aydınlatırlar.

Bu arada sigara izmaritleri ile alakalı olarak yurtdışında yaygınlaşmaya devam eden belediyecilik uygulamalarında izmaritler için oluşturulan geri dönüşüm kutuları başı çekiyor. Sigara izmaritleri yıllardır geri dönüştürülemeyen atıklar arasında yer alıyordu. Gelişen teknolojiyle beraber sadece izmaritler değil sigaranın külü, paketi, dış plastik kaplaması ve iç jelatin dâhil tüm parçalarından yeni ürünler elde edilebiliyor[15]. İzmaritlerdeki kül ve arta kalan tütün gübreye dönüştürülürken filtreler eritilip sert plastik ürünlerin üretiminde kullanılabiliyor. Bizde henüz çevreci filtre ve izmaritlerin geri dönüşümü kapsamında atılan herhangi bir adım bulunmuyor.

Sigara İzmaritlerinden Kurtulmanın Yol Haritası

Belli sorunlara dikkat çektiğimiz diğer yazılarımızda olduğu gibi izmarit konusunda yapılması gerekenlere yönelik kendimizce bir çözüm önerisi sunmadan bu yazıyı tamamlamak olmaz:

1. Sigarada kullanılan filtrelerin çevre dostu alternatifleri ile değiştirilmesi konusunda çok uluslu şirketlerin bir hamlede bulunmasını beklemek beyhude olacağından bu filtrelerin ülkemizde ilerleyen yıllarda regülasyona tabi tutulması gerektiğini düşünüyoruz. Yazının önceki bölümlerinde de açıklandığı üzere katkısından çok zararı bulunan selüloz asetat filtrenin, sigaranın olmazsa olmazı değil aksine yarım yüzyıldan biraz daha fazla sürede alışkanlıklarımızın arasına girmiş ve ticari olarak karlı olduğundan tercih bir edilen bir bileşen olma niteliği taşıdığını atlamamız gerekiyor,
2. Çevreci filtre kullanan şirketlerden daha yüksek ÖTV veya tamamen bu konuda ihdas edilecek yeşil bir vergi alınabileceğini değerlendiriyoruz,
3. Herhangi bir vergi uygulanmasının söz konusu olmadığı bir ortamda artık geri dönüştürülebilir bir atık niteliği kazanan sigara izmaritlerinin 2872 sayılı Çevre Kanununun ekli (1) sayılı listede bulunmamasını, yani sigaranın Geri Kazanım Katılım Payı uygulamasına dâhil olmamasını ironik buluyoruz,
4. Çevreci sigara filtresi üretimi ve sigara izmaritlerinin geri dönüşümü alanında faaliyet gösterecek özel sektör teşebbüslerinin kurulması maksadıyla bu alanda faaliyet gösterecek firmalar için hibe, kredi, arge ve çeşitli yatırım desteklerinin verilmesi gerektiğini düşünüyoruz,
5. Yere sigara izmariti atmanın cezasının Kabahatlar Kanunu 32. Madde gibi torba ve içi harici düzenlemelerle farklı şekillerde doldurulabilecek bir madde içerisinde değil de 41. madde altında spesifik olarak anılarak ve en yüksek hadden ceza kesilmesi gerektirecek biçimde Kanun bünyesine işlenmesi gerektiğini savunuyoruz,
6. Belediyelerin bu konudaki samimiyetini gösterir biçimde izmaritlerin temizlenmesi için harcanan tutarları belirleyecek çalışmalar yapması ve sonuçlarını yayınlanmasını, bu konuda yerel halkın aydınlatılmasını, sigara izmariti geri dönüşüm kutularının çevreye yerleştirilerek en azından bu atıkların diğerlerinden ayrıştırılmasını ve sigara izmariti atmak nedeniyle haklarında işlem yapılan kişi sayısını belli periyotlarla açıklanmasını bekliyoruz.

Bu yazıyı okuduktan sonra her zaman geçtiğiniz yollardan geçerken yerdeki sigara izmaritlerine daha dikkatli bakmanızı öneriyorum. Onlarca izmaritin öylece yerlerde uzandığını göreceksiniz. Bunların yerine poşet, bardak veya evsel atıklar gibi başkaca atıkların yolunuzun üzerine serpildiğini hayal edin. Öyle bir manzara sinirlerinizi mutlak surette yıpratacakken sigara izmaritlerindeki kanıksanmış kirlilik içilen sigaranın bir ülkenin geleceği üzerinde söndürülmesinden başka bir şey değildir. 

---

[1] VeryWellMind, Smoking Statistics From Around the World, https://www.verywellmind.com/global-smoking-statistics-2824393, Son Erişim: 10.08.2021

[2] Swedish, History of Tobacco Use in America, https://www.swedish.org/classes-and-resources/smoking-cessation/history-of-tobacco-use-in-america , Son Erişim: 10.08.2021

[3] CDC, Surgeon General's Reports on Smoking and Tobacco Use, https://www.cdc.gov/tobacco/data_statistics/sgr/index.htm , Son Erişim: 10.08.2021

[4] Amerikan Başhekimliği ülke halkının sağlığını korumak için çalışan bir kamu ajansı niteliğindedir. Müessese hakkında daha fazla bilgi için https://www.hhs.gov/surgeongeneral/index.html

[5] Longwood, Are cigarette butts biodegradable? http://www.longwood.edu/cleanva/cigbuttbiodegradable.htm, Son Erişim 10.08.2021

[6] National Geographic, Baby fish have started eating plastic. We haven’t yet seen the consequences, https://www.nationalgeographic.com/magazine/article/microplastics-impact-on-fish-shown-in-pictures , Son Erişim: 10.08.2021

[7] EuroNews, https://www.euronews.com/2019/07/04/mother-bird-spotted-feeding-baby-with-cigarette-butt-on-florida-beach , Son Erişim: 10.08.2021

[8] BBC, Cigarette butts in soil hamper plant growth, study suggests, https://www.bbc.com/news/uk-49044422 , Son Erişim 10.08.2021

[9] CDC, 2014 Surgeon General’s Report: The Health Consequences of Smoking—50 Years of Progress, https://www.cdc.gov/tobacco/data_statistics/sgr/50th-anniversary/index.htm , Son Erişim 10.08.2021

[10] Oxford Academic, Cigarette Filter Ventilation and its Relationship to Increasing Rates of Lung Adenocarcinoma, https://academic.oup.com/jnci/article/109/12/djx075/3836090 , Son Erişim: 10.08.2021

[11] GreenButts, Dedicated to solving the global problem of cigarette butt pollution,  https://www.green-butts.com/ , Son Erişim: 10.08.2021

[12] EuroNews, Türkiye'de tiryakiler 2019'da sigaraya yaklaşık 78 milyar TL harcadı, https://tr.euronews.com/2020/11/11/turkiye-de-sigaraya-zam-tuketici-2019-da-tutun-urunlerine-78-milyar-turk-liras-harcad , Son Erişim 10.08.2021

[13] Memurlar.Net, Yere izmarit atana ceza, https://www.memurlar.net/haber/714661/yere-izmarit-atana-ceza.html , Son Erişim 10.08.2021

[14] BMJ, Tobacco litter costs and public policy: a framework and methodology for considering the use of fees to offset abatement costs, https://tobaccocontrol.bmj.com/content/20/Suppl_1/i36, Son Erişim: 10.08.2021

[15] Terracycle, Cigarette Waste Recycling Program, https://www.terracycle.com/en-US/brigades/cigarette-waste-recycling , Son Erişim 11.08.2021

11.08.2021

Kaynak: www.MuhasebeTR.com
(Bu makale kaynak göstermeden yayınlanamaz. Kaynak gösterilse dahi, makale aktif link verilerek yayınlanabilir. Kaynak göstermeden ve aktif link vermeden yayınlayanlar hakkında yasal işlem yapılacaktır.)

>> Duyurulardan haberdar olmak için E-Posta Listemize kayıt olun.

>> Uygulamalı Enflasyon Muhasebesi (171 Sayfa) Ücretsiz E-Kitap: hemen indir.

>> SGK Teşvikleri (150 Sayfa) Ücretsiz E-Kitap: hemen indir.

>> MuhasebeTR mobil uygulamasını Apple Store 'dan hemen indir.

>> MuhasebeTR mobil uygulamasını Google Play 'den hemen indir.