Erhan Selim
Vergi Müfettişi
E. Gelirler Kontrolörü
erhanselim@yahoo.com

Şeker Vergisine Ne Dersin Şeker Kardeşim

Yüksek düzeyde şeker içeren gıda ve içeceklerin tüketilmesinin kilo alınmasına ve şişmanlığa neden olduğu artık bilinen bir gerçek. Fazla kiloların ise diyabet ve kalp hastalıkları gibi sağlık sorunlarına neden olduğunu biliyoruz. Obezitenin yaygınlaşması ise 2010 yılından itibaren dikkatlerin tekrar şeker tüketimine çekilmesine neden olduğunu söyleyebiliriz. 2015 yılında Dünya Sağlık Örgütü bir rehber yayınlayarak çocuk ve yetişkinlerin günlük enerji ihtiyacının %10 veya daha az düzeyde şekerden karşılanmasını tavsiye etmişti[1]. Çok daha çarpıcı bir çalışma 2017 yılında OECD tarafından gerçekleştirildi ve OECD ülkelerinde her 6 çocuktan birinin fazla kilolu veya obez olduğunu gösterdi[2].

OECD tarafından yayınlanan Raporda yetişkinlerde obezite oranı ABD’de %38,2; Meksika’da %32,4 ve Yeni Zelanda’da %30,7 olarak ölçümlenmişti. Aynı listede Birleşik Krallık %26,9 oranla 6. Sıradaydı. Ancak İngilizler çok daha öncesinden kötü gidişin farkındaydı. 2015 yılında (hükümet kurumlarına tavsiyede bulunan)Beslenme Konularına İlişkin Bilimsel Danışma Komitesi(SACN) günlük şeker tüketiminin azaltılmasını tavsiye etmişti. Aynı yılın sonlarına doğru (İngiltere Sağlık ve Sosyal Hizmetler Bakanlığına bağlı kamu kurumu olan) İngiltere Halk Sağlığı Kurumu bir rapor[3] yayınlayarak çok boyutlu bir eylem planını kamuoyu ile paylaştı.

Litredeki Şekere Göre Vergi

Eylem planına göre alkolsüz şekerli içeceklere vergi uygulanması, şeker tüketimi ile mücadele tedbirleri arasında sayılmıştı. Şeker vergisinin uygulanması daha sonra 2016 yılı bütçesinde kesinleşti. 2017 yılında ise söz konusu vergi (Finance Bill 2017[4] – Soft Drinks Industry Levy) yasalaştı. Düzenleme uyarınca mevzu bahis vergi, 2018 yılı Nisan ayından itibaren uygulanmaya konulacaktı. Sütlü (%75 ve daha fazla süt içeren) içecekler vergilendirilmeyecek olup küçük işletmeler uygulamadan muaf tutulmuştu. Verginin ödenmesinden şekerli içeceği üretenler veya ithal edenler sorumluydu. 

Alkolsüz şekerli içeceklerin vergilendirilmesinde maktu tutar, 100 mililitrede 5 gram veya daha fazla şeker içeren içecekler için litre başına 18 peni (pence) olarak belirlenmişti. Fakat 100 mililitredeki şeker düzeyi 8 gramı aştığında, vergi litre başına 24 peni olarak uygulanacaktı. Bu tarifeyle göre; Sprite, Lipton Ice Tea, Fanta, Dr. Pepper, Sainsburrys Cola gibi markaların normal tutarda; Lucozade, Tesco, Coco Cola, Relentless, 7 Up, Pepsi, Red Bull gibi markaların ise artırılmış tutarda vergi ödeyeceği tahmin ediliyordu. Ayrıca bu haliyle şeker vergisinin ilk yıl için 520 milyon Sterlin gelir getirmesi beklenmekteydi. Elde edilen gelirin okullarda beden eğitimi faaliyetlerinin ve sağlıklı beslenmenin desteklenmesi için kullanılması planlanıyordu.

Şeker Vergisine Verilen İlk Tepkiler

Şeker vergisi ile ilgili olarak kabaca iki senaryo masadaydı. Birincisi ve en çok arzu edileni sektörün içeceklerdeki şeker oranını düşürecek şekilde içecek formüllerini değiştirmesiydi. İkinci senaryo ise formüllerde herhangi bir değişiklik olmaksızın getirilen verginin sektör tarafından tüketicilere yansıtılmasıydı. Vergiye ilişkin en önemli tepki Britanya Alkolsüz İçecekler Birliğinden geldi. Birlik vergi yüzünden binlerce kişinin işsiz kalabileceğini ve gayri safi hasılaya ciddi bir etkisinin olabileceğini dile getirdi. 2016 yılında Oxford Economics tarafından birliğin iddiasını destekleyen bir rapor yayınlandı. Raporda 4000 kişinin işsiz kalabileceği ve sektörün milli hasılaya katkısının 150 Milyon Sterlin kadar azalabileceği dile getirildi[5].  

Değişen Formüller ve Vergiye Cevaplar

Beklentiler arasında sektörün vergileri tüketicilere yansıtması beklentisi ağır basarken sektörden farklı haberler gelmeye başladı. Tesco içeceklerindeki şekeri 100 mililitrede 5mg altına çekme kararı aldı[6]. Lucozade Nisan 2017’den itibaren formülünü güncelledi. Ribena (100 ml/ 5mg) Mart 2018, Fanta (100 ml/ 4,6g )Mart 2017 ve Irn-Bru Ocak 2018’de formüllerini güncellemeyi tercih etti. Bu markalara diğer küçük markalar eşlik etti. Formülünü güncelleyen markalara tüketicilerin tepki göstermesi kaçınılmazdı. Ufak bir araştırmayla change.org gibi sitelerde markaların eski formüllerine dönmeleri konusundaki imza kampanyalarını görebilirsiniz. Buna karşın formülünü güncelleyen markaların satışlarında azalış yerine artış görülmesi şaşırtıcıydı[7]. Zaten şekersiz versiyonlara sahip olan Coca Cola ve Pepsi ise formüllerini güncellememeyi tercih ettiler.

2019 yılında İngiltere Kamu Sağlığı Kurumu tarafından yayınlanan İlerleme Raporu[8], 2015 -2018 yılları arasında uygulanan vergiden dolayı, alkolsüz içeceklerdeki şekerin ortalama %28 ve kişilere satılan alkolsüz içeceklerdeki kişi başına şeker miktarının %23 düştüğünü ortaya koydu. BMC Medicine tarafından yayınlanan bir başka araştırma 2015 – 2018 yılları arasında kişi başına günlük şeker satışında %30 azalma olduğunu tespit etti. Aynı araştırma, 2015 – 2018 yılları arasında toplam satış hacminin, 100 mililitrede 5 gramdan fazla şeker içeren alkolsüz içeceklerde yarı yarıya düşerken, 5 gramdan az şeker içeren alkolsüz içeceklerde %40’a kadar arttığı sonucuna ulaştı[9](Talep Kayması).

Benzer şekilde, Queen Mary Universitesinden(Londra) araştırmacılar, 2014 yılında 166 ürün ve 2018 yılında 464 ürünü inceleyerek verginin işe yaradığını kanıtladılar[10]. Bunlardan 84 ürün ilgili yıllarda ortak olarak incelenmişti. Söz konusu 83 üründe şeker miktarının %42’ye kadar azalış gösterdiği görüldü. 2014 yılındaki 116(%100) üründen, 118(%71) ürün 8mg veya daha fazla; 22(%13) ürün 8mg ve 5mg arası; 26(%16) ürün 5mg veya daha az şeker içeriyordu. 2018 yılına gelindiğinde incelenen 368[11](%100) üründen, 69(%18) ürün 8mg veya daha fazla; 73(%19) ürün 8mg ve 5mg arası; 239(%16) ürün 5mg veya daha az şeker içeriyordu.  Birleşik Krallık’ta uygulama o kadar başarılı oldu ki Birleşik Krallık Sağlık Vakfı, şeker vergisinin çikolatalı süt ve milkshake gibi tatlandırılmış süt bazlı içecekleri de içerisine alacak şekilde genişletilmesini talep etti. Hatta kalorisi yüksek sağlıksız yemekler için kalori vergisi bile tartışmaya açıldı diyebiliriz.

Ülkemizde Şekerli İçecekler

2019 yılı itibariyle Türkiye şeker tüketiminde Dünyada 13. Sırada yer almaktaydı[12]. Türkiye’nin şekerli içecek tüketiminde ilk sıralarda olduğunu gösteren çalışmalar mevcut[13]. Bilindiği üzere yanlış beslemenin ve beslenme alışkanlıklarının insan sağlığı üzerinde ciddi etkileri bulunuyor. OECD tarafından yayınlanan 2017 Obezite Raporunda Türkiye yetişkinlerde %22,3 obezite oranı ile 13 sırada yer alıyordu. Bu oran Türkiye’de her 5 yetişkinden birinin fazla kilolu veya obez olduğunu gösteriyor.

SGK kayıtlarına göre ilaç kullanan diyabetli sayısı 8 milyon kişiye yaklaşmış durumda. TURDEP 1 (Türkiye Diyabet, Hipertansiyon, Obezite ve Endokrinolojik Hastalıklar Prevalans Çalışması) ve TURDEP 2 çalışmasına göre diyabetin artış hızı yüzde 100 olarak görülüyor. Türk Diyabet Vakfından gelen açıklamalara bakılırsa Türkiye'deki diyabet ortalaması Dünyadakinin 2 katı, Avrupa ortalamasının ise 3 katı[14]. Ülkemiz benzer şekilde kalp hastalıklarında da ilk sıralara oynuyor[15]. Dolayısıyla rakamlar ülkemiz için hiç iç açıcı bir tablo ortaya koymuyor.

Aşağıda ise ülkemizde satışa sunulan içeceklerden oluşan kısmi bir örnek var. Şeker miktarı ve markalar bakımından biraz daha olumlu ancak İngiltere’nin vergi öncesi halinden çok da farklı olmayan bir tablo oluştuğunu anlıyoruz.   

Ülkemizde meyve suları(%10), sular(%10), sade gazozlar(%10), meyvalı gazozlar(%10) ve kolalı gazozlar(%35) ÖTV Kanununa ekli III sayılı listenin A Cetveline göre vergilendiriliyor ve şeker miktarına bağlı birvergilendirme mantığı bulunmuyor. KDV ile beraber tamamı tüketicilere yansıtılan %48’e kadar vergi yükleri söz konusuyken vergi dolayısıyla tüketimin azaldığını gösterir herhangi bir veri yok. ÖTV bu haliyle mega bir Katma Değer Vergisini andırıyor.(Mega Star – Kiss Kiss) Oysa ÖTV, Katma Değer Vergisinden farklı bir misyona sahip bir vergi. Yani uygulanan ürünlerde tüketiminin kısılması yoluyla yaratması gereken pozitif dışsallığı yaratamadığını görüyoruz. Ağır mali anestezi altındaki vatandaşımız her bir litre kolada yaklaşık yarım litre kolayı devletine ısmarlamaktan rahatsızlık duymuyor. (Kendi sağlıkları için vergi dairesinden iki memur yollayıp eşantiyon verilen kutup ayısının yavrusunu zorla almak gibi bir travma yaşatmamız gerekiyor olabilir.)

Birleşik Krallık tarafından uygulanan şeker vergisi ise talebin kısılması ve arzın teşvik edilmesi gibi iki uçlu bir sistematik içeriyor. ÖTV gibi kesin olarak kaçınılamaz bir vergi yerine, kanun metni doğru yolu seçen mükellefler için hukuken vergiden kaçınılmasının yolunu açıyor. Gerisi rekabet çarklarının dönmesine kalmış. Önümüzde başarılı bir örnek var ve mevcut vergi yükü arttırılmadan ÖTV tarifesinde bir değişikliğe gidilerek uygulanması olanaklı.

Şeker vergileri bizdeki ÖTV’ye benzer haliyle 20’ye yakın ülkede uygulanıyor ve tüketimde %10’luk azalmaya neden olduğu tahmin ediliyor. Ancak en doğru uygulama üreticiye bir şans verilmesini sağlayan Birleşik Krallığa ait. Dahası Birleşik Krallık’tan farklı olarak ülkemiz sosyal güvenlik üzerinden toplamda belki sayıları 10 milyonu aşan obezite ve obeziteye bağlı hastalıkların maliyetini hâlihazırda cebinden ödüyor. Koyulan her verginin veya değiştirilen her tarifenin doğrudan bir gelir yaratması gerekmiyor. Günah vergisi olarak ifade edilen bu vergilerin başarılı olması durumunda orta ve uzun vadede tedavi ve ilaç masraflarının azalması ÖTV’den yıllardan beri beklenen pozitif dışsallığı sağlayacak ve hazineye artı değer olacaktır. Bu yüzden başta üreticiler ve tüketiciler olmak üzere politika ilgili bürokratlara, Keloğlanın Aykız’a bir türküyle seslendiği gibi sesleniyorum. Şeker vergisine ne dersin şeker kardeşim?    

---

[1]WHO calls on countries to reduce sugars intake among adults and children https://www.who.int/mediacentre/news/releases/2015/sugar-guideline/en/

[2] OECD 2017 Obesity Update https://www.oecd.org/els/health-systems/Obesity-Update-2017.pdf

[3] Sugar Reduction The Evidence For Action https://assets.publishing.service.gov.uk/government/uploads/system/uploads/attachment_data/file/470179/Sugar_reduction_The_evidence_for_action.pdf

[4] Finance Bill 2017, https://assets.publishing.service.gov.uk/government/uploads/system/uploads/attachment_data/file/600791/Finance_Bill_2017_Explanatory_Notes.pdf

[5] The Economic Impact of The Soft Drinks Levy, https://www.britishsoftdrinks.com/write/MediaUploads/Publications/The_Economic_Impact_of_the_Soft_Drinks_Levy.pdf

[6] How we reformulated all Tesco soft drinks below the UK Sugar Levy, https://www.tescoplc.com/blog/sugar-tax-levy-soft-drinks-tesco/

[7] Reformulated: the soft drinks that have slashed sugar and boosted sales, https://www.thegrocer.co.uk/soft-drinks/reformulated-the-soft-drinks-that-have-slashed-sugar-and-boosted-sales-/592676.article

[8] Sugar reduction: Report on progress between 2015 and 2018 https://assets.publishing.service.gov.uk/government/uploads/system/uploads/attachment_data/file/839756/Sugar_reduction_yr2_progress_report.pdf

[9] Reductions in sugar sales from soft drinks in the UK from 2015 to 2018 https://bmcmedicine.biomedcentral.com/articles/10.1186/s12916-019-1477-4

[10] Labelling changes in response to a tax on sugar-sweetened beverages,

United Kingdom of Great Britain and Northern Ireland, https://www.who.int/bulletin/volumes/97/12/19-234542.pdf

[11] Ortak ürünler çift sayılmaksızın

[12] Türk Şeker Sektör Raporu, https://www.turkseker.gov.tr/data/dokumanlar/2018_Sektor_Raporu.pdf

[13] Türkiye 2018'de en çok şeker tüketilen ülkeler arasında, https://www.bbc.com/turkce/haberler-47833060

[14]Türkiye'de diyabet hastası sayısı dünyanın 2 katı, https://www.ntv.com.tr/saglik/turkiyede-diyabet-hastasi-sayisi-dunyanin-2-kati

[15] Türkiye kalp hastalıklarında dünyada birinci sırada, https://www.ntv.com.tr/saglik/turkiye-kalp-hastaliklarinda-dunyada-birinci-sirada

01.07.2020

Kaynak: www.MuhasebeTR.com
(Bu makale kaynak göstermeden yayınlanamaz. Kaynak gösterilse dahi, makale aktif link verilerek yayınlanabilir. Kaynak göstermeden ve aktif link vermeden yayınlayanlar hakkında yasal işlem yapılacaktır.)

>> Duyurulardan haberdar olmak için E-Posta Listemize kayıt olun.

>> Uygulamalı Enflasyon Muhasebesi (171 Sayfa) Ücretsiz E-Kitap: hemen indir.

>> SGK Teşvikleri (150 Sayfa) Ücretsiz E-Kitap: hemen indir.

>> MuhasebeTR mobil uygulamasını Apple Store 'dan hemen indir.

>> MuhasebeTR mobil uygulamasını Google Play 'den hemen indir.