Dursun Ali Yaz
Serbest Muhasebeci Mali Müşavir
Yeditepe Üniversitesi, MBA
aliyaz@suadiyedenetim.com.tr

Devlet Hesaplarını Denetleyen Bir Kurum Var Mıdır?

Bu sorunun cevabı, maliyeden ceza yemiş bir çok insanı sevindirecektir. Görsünler gününü seslerini duyar gibiyim.

Yeni açılan Meclis Genel Kurulu tarafından öncelikle tamamlanması gereken “Devlet Bütçe”si ve Sayıştay tarafından gerçekleştirilen denetim sonuçları yazımızın konusunu oluşturmaktadır.

Herkesin bildiği üzere, demokrasilerde denetlenmeyen kimse veya kurum yoktur. İnsanların bu güne kadar ki en büyük icadı olan “devlet sistemi” çapraz kontroller üzerine kurulmuştur. Gerçekten de “Devlet” olgusu insanoğlunun dünyada icat ettiği en büyük “sistem”dir. Birde genellikle büyük şirketlerin denetlenmediği her zaman küçük esnafın, yani garibanın kontrol edildiği “vurun abalıya” mantığının işlediğine inanılır. Halbuki yüksek rakımlarda yapılan savaşların kılıç sesleri, yaralıların feryatları düz ovalardan duyulamaz. Allah’tan duyulmaz. Oralarda her daim yaşam savaşı vardır. Düz ovada, küçük tepeciklerde kör topal idare edersiniz. Ancak yukarılarda bir kere ayağınız takıldı mı, işiniz biter.  

Einstein ne güzel söylemiş, “Önyargıları yıkmak atomu parçalamaktan zordur” diye, amacım atomu parçalamak değil ama bir nebze olsun dikkat çekebildik ise ne mutlu. İyilerin ve doğruların her zaman kazandığını unutmadan, maliyeyi denetleyen “yüksek denetim” veya “hesap mahkemesi” olarak bilinen kurumu kendi ifadeleriyle tanıyalım. 

Tarihsel gelişim içinde, mutlak yetkili hükümdarların yasama yetkilerini seçimle iş başına gelen parlamentolara devretmek zorunda kalmalarıyla birlikte devlet gelirlerinin toplanmasına ve giderlerinin yapılmasına izin verme yetkisi, ya da özlü bir deyişle "bütçe hakkı", parlamentolara geçmiştir.  

Parlamentolar bütçe aracılığıyla yürütme organına verdikleri yetkilerin kendi koydukları ilke ve sınırlar içinde uygulanıp uygulanmadığını bütün ayrıntılarıyla denetlemek ihtiyacı içinde olmuşlardır. Bu ihtiyacın bir sonucu olarak parlamento adına görev yapan uzman ve tarafsız kurumların kurulması düşüncesi doğmuştur. Sayıştaylar işte bu tarihsel gelişim ve ihtiyacın bir ürünüdür. 

Sayıştay Başkanlığı’nın Görevleri  

Günümüzde, Sayıştayların hemen hepsi kamu kaynaklarının nasıl harcandığı, harcamaların mevzuata uygun olup olmadığı, ne kadar harcandığı gibi klasik sorulara yanıt aramayı sürdürmektedirler. Ancak bunun yanı sıra, "Bu kadar harcanmalı mıydı?", "İstenilen hedefe ulaşıldı mı?" gibi sorulara cevap aramak da Sayıştayların gündemindedir. 

Vatandaşların kendilerinden toplanan paraların nerelere ne kadar harcandığından giderek artan ölçüde haberdar olma istekleri ve daha kaliteli kamu hizmeti beklentileri, demokratikleşme ve şeffaflaşma yönünde katedilen mesafeler Sayıştayları demokratik rejimin vazgeçilemez kurumları haline getirmiştir.  

1982 Anayasasının 160'ıncı maddesine göre Sayıştay, merkezi yönetim bütçesi kapsamındaki kamu idareleri ile sosyal güvenlik kurumlarının bütün gelir ve giderleri ile mallarını Türkiye Büyük Millet Meclisi adına denetleyen ve sorumluların hesap ve işlemlerini kesin hükme bağlayan ve kanunlarla kendisine verilen inceleme, denetleme ve hükme bağlama işlerini yapan bir kuruluş olarak görevini sürdürmektedir. Yine aynı maddeye göre mahalli idarelerin hesap ve işlemlerinin denetimi ve kesin hükme bağlanması da Sayıştay tarafından yapılmaktadır(1).  

Peki Devletin muhasebesini denetleyen kurum, Devletin hesapları konusunda olumsuz tespitlerde bulunmuş mu? Yoksa her şey yerli yerinde mi? 

Türk Sayıştayı 1995 yılından bu yana kamu borç yönetimi ve denetimi sonuçlarını Hazine İşlemleri Raporları ile TBMM.’nin bilgisine sunmaktadır.  

Rahmetli Üzeyir Garih’in yıllar önce özel bir Tv kanalında, devlet hesaplarını mutad denetleyen Sayıştay’ın 1995, 1996, 1997,1998 ve 1999 yıllarına ait gelir ve gider hesaplarının reddedildiğini söylediğine şahit olmuştum. 

Sayıştay İncelemelerindeki,  Bütçe Uygulamaları Hakkındaki Bulgu ve Eleştiriler 

Gerçekten Sayıştay’ın internet sitesinde, Merkezi Yönetim Bütçesi Uygunluk Denetim Raporları, Hazine İşlemleri Raporlarının sadece sonuç bölümlerine bakılması durumunda, okuma yazma bilen herkesin rahatça anlayabileceği ifadeler ilgi çekicidir. Bazı örnekler verelim; 

“...Kalan 292.593.103,59 Yeni Türk Lirası tutarındaki ödenek üstü gider, ödeneği olmaksızın gerçekleştirilmesine yasalarla izin verilmeyen giderlere ilişkindir.”

“...Kalan 271.134,50 Yeni Türk Lirası tutarındaki ödenek üstü gider, ödeneği olmaksızın gerçekleştirilmesine yasalarla izin verilmeyen giderlere ilişkindir(2).”  

“...öngörülen ve gerçekleştirilmesi planlanan hedeflere ilişkin açıklamalara yeterince yer verilmediği;”

“...iptal edilme gerekçelerinin yeterince açıklanmaması nedeniyle yetersiz bulunmuştur(3).” 

 “...T.C. Karayolları Genel Müdürlüğünde 2003/537 nolu ilam, 2007 yılında kesinleşmiş olmasına karşın Merkezi Yönetim Kesin Hesabı Genel Bütçeli idareler-Kesinleşen Sayıştay ilâmları Uygulama Sonuçları Cetveline, tazmin hükmolunan 738.725.868 A.B.D Dolarının kaydedilmediği(4),” 

“...Kalan 570.601,92 Yeni Türk Lirası tutarındaki ödenek dışı gider, ödeneği olmaksızın gerçekleştirilmesine yasalarla izin verilmeyen giderlere ilişkindir(5).” 

 “...Merkezi Yönetim Kesin Hesabı Özel Bütçeli idareler-Kesinleşen Sayıştay ilâmları Uygulama Sonuçları Cetveline alınmamış ya da eksik alınmış olduğu(6),” 

“...Osmanlı Bankasına ait kurucu hisselere ait sertifikaların usulüne uygun şekilde alınmaması ve/veya saklanmamasından dolayı zayi olduğu anlaşılmıştır. Zayi olan Osmanlı Bankası Kurucu hisselerine ait temettüler nedeniyle kamu zararının gerçekleştiği tespit edilmiştir(7).”

“...dönem sonlarında usulüne uygun sayımlarının yapılmadığı tespit edilmiştir(8).” 

“Merkezi Yönetim Muhasebe Yönetmeliğinin, yevmiye sistemi, muhasebeleştirme belgeleri ve açılış kayıtlarını düzenleyen 5 inci maddesine göre, mali yılın başında, bir önceki hesap dönemi kapanış bilançosu ve dipnotları esas alınarak açılış bilançosu düzenlenmeli ve açılış bilançosuna dayanılarak, açılış yevmiyesinin kayıtlarını sağlamak üzere bilançodaki tutarlar, düzenlenecek “1” yevmiye numaralı muhasebe işlem fişiyle ilgili hesaplara borç ve alacak kaydedilmelidir. Ancak, yapılan incelemelerde aşağıdaki hesap kalemlerinde 2007 yılı kapanış bilançosu kayıtları ile 2008 yılı açılış bilançosu kayıtları arasında farklılık olduğu görülmüştür(9).”  

“...bütçelerden bir giderin yapılabilmesi için iş, mal veya hizmetin belirlenmiş usul ve esaslara uygun olarak alındığının veya gerçekleştirildiğinin, görevlendirilmiş kişi veya komisyonlarca onaylanması ve gerçekleştirme belgelerinin düzenlenmiş olması gerekir. Ancak, gelir kaybı ödemeleri sırasında önceki yıllarda olduğu gibi gider kesinleşmeden ve gerçekleşme belgeleri olmadan bütçe gideri kaydı yapılmaya devam edilmektedir(10).” 

“Gelecek Yıllarda Vadesi Dolacak Olan Devlet İç Borçlanma Senedi Kuponlarına Ait Yükümlülük Tutarları, Tam Olarak Muhasebeleştirilmemektedir.”

“Mali Ajanlık Sözleşmesi Gereği İhale Teminatları Merkez Bankası’na Yatırıldığından, Hazine Hesaplarında İzlenememektedir.”

Zamanaşımına Uğrayan Senetlerin Takibi Hazine Müsteşarlığı Tarafından Yapılmamaktadır(11).” 

İç Ödemeler Muhasebe Birimi tarafından her ay TCMB’ye ödenekten yapılan aktarıma ilişkin belgelerin ekinde hiçbir ispatlayıcı belge bulunmamaktadır. Söz konusu belgelerin büyük bir kısmı ihracatçı birliklerinde kaldığından, ödeme emri belgelerine imza atan kamu görevlileri hiçbir kanıtlayıcı belgeyi görmeksizin aktarım yapmaktadırlar(12).” 

Fuar ve Tanıtımlara İlişkin Hakediş Dosyalarındaki Eksiklikler

Yurt dışında fuar ve tanıtım faaliyetlerine “katılımcı” veya “organizatör” sıfatı ile katılan firma veya ihracatçı birliklerince, mevzuatta öngörülen giderlerinin belgelendirilmesi koşullarının büyük ölçüde yerine getirilmiş olduğu görülmekle birlikte, yurt dışı fuar ve tanıtım etkinliklerinde firma veya ihracatçı birliklerinin kira beyanlarının (stant kirası) aynı organizatör firma ile katılan firmalar, diğer ülke firmaları veya kuruluşlarının ödemiş oldukları kira beyanları ile karşılaştırma imkânının olmadığı tespit edilmiştir. Bu durum, ödenen kira bedellerinin fuarın veya tanıtım etkinliğinin organize edildiği mekandaki rayiçlere ne ölçüde uyumlu olduğunun kontrolünün yapılabilmesini imkânsız hale getirmektedir(13).” 

“...Dolayısıyla, KEY ödemelerinin önemli bir bölümünün karşılanabilmesi maksadı ile ihraç edilen özel tertip devlet iç borçlanma senetleri tutarı, bütçede ödeneği olmaması nedeniyle bütçe gideri yapılmamakta ve Hazinece gerçekleştirilen net borçlanma tutarı, bütçe açığından daha fazla olmaktadır. Bütçe disiplinini bozan bu uygulama, 5018 sayılı Kanun ile uygulanmaya ve yerleştirilmeye çalışılan “Saydamlık” ilkesi ile bağdaşmamaktadır(14).” 

“Tedarikçi firmaya ödeme yapılırken daha önce verilen avans tutarı dikkate alınmamıştır(15).” 

Yukarıdaki örnekleri bu kitabın hacmine ulaşana değin çoğaltmak mümkündür. Sayıştay’ca gerçekleştirilen inceleme raporlarında yer alan eleştiri ve tenkitlerde özetle;  

Kamu idarelerinde, fonlarda, üniversitelerde yasal dayanaktan yoksun ödemeler, hatalar, nakıslar, yanlışlıklar, muhasebe sistemlerindeki tutarsızlık ve ilgisizlikten kaynaklanan uygulama boşlukları, hatta Osmanlı Bankasının kurucu hisse senetlerinin zayi olması, zamanaşımına uğradığı halde takip edilmeyen hazine senetleri, DİBS kuponlarının muhasebeleştirilmemesi, hesap planının muhasebe yönetmeliklerine uygun ihdas edilmemesi, Kamu mali yönetimi kontrol kanunu hükümlerine aykırı olarak gider kesinleşmeden ve belgeler tamamlanmadan ödeme yapılması, mesela 2007 kapanış bilançosu ile 2008 yılı açılış bilançosu rakamları arasında farklılık olması, teşvik kredilerinin faiz alacaklarının gelir kaydedilmemesi, birlik ve kooperatiflerden doğan hazine alacaklarının karşılıklı teyitlerinin yapılmaması, hazinece verilen kredilerin aracı bankalar tarafından hesaplara alınmaması ve buna benzer birçok işlemin gerçek durumu tam ve kesin olarak yansıtmadığı tespit edilerek Sayıştay Genel Kurul Kararları gereğince uygunluk verilmediği görülecektir.  

Sayıştay denetiminin etkinliği, vatandaş olmanın gereğini yerine getiren vergi mükelleflerini rahatlatacaktır. Ancak bu denetimlerin kapsamının darlığı ise yükselen bir dikkatle üzerine eğilinmesi gereken husustur. Bakalım, halkın emanetini korumakla görevli Sayıştay denetimi bürokrasinin ne kadarına müdahil olabilmektedir. 

Bütçe Disiplinsizliği ve Fonlar 

Kamu kesiminin büyük bir kısmı bütçe disiplini dışında yer alıyor. Son 10 yıldır genel ve katma bütçeli idareler, kurdukları dernek ve vakıflarla kamu hizmetlerini bütçe dışı uygulamalarla yerine getirme yöntemini izliyorlar. Kamu kesiminden hizmet talep edenler ancak bu işlerini bir kuruma veya vakfa bağış yaptıktan sonra sağlayabiliyorlar. Özel idare ve belediyeler tarafından kurulmuş bulunan iktisadi teşebbüslerin bırakın hesaplarının incelenmesini sayıları bile tam olarak bilinmiyor.  

Bütçe disiplinsizliğinin ve her türlü denetimsizliğin en güzel örneğini ise fonlar oluşturuyor. Toplam 127 adet fon yürürlükte bulunuyor ve bunlardan 27 tanesi her türlü denetimden muaf, hatta bunların mali tablo düzenleyip düzenlemediği kimse tarafından bilinmiyor. Sayıştay denetimine tabi 77 fon bulunuyor. Bu fonların toplam giderlerinin ancak yüzde 5'i Sayıştay denetimine tabi bulunuyor. Bazı fonların hesabının olup olmadığı bilinmediği gibi kimi fon hesaplarının ajandalar üzerinde tutulduğu da çeşitli saptama ve raporlarda yer almış bulunuyor(16).  

Zira, Meclis Araştırma Komisyonu üyesi Bilecik Milletvekili Fahretin Poyraz tarafından meclis kürsülerinden yapılan şu konuşmadan anlaşılacağı üzere, devletin muhasebe düzeninde olumlu kanaat oluşturacak bir gelişme söz konusu değildir.  

“Kamuda muhasebe ve kayıt sisteminde yetersizlikler vardır. Örneğin, Hazinenin dış borçlar hesabı, 1995 yılından itibaren, Mecliste reddedilmekte olup, halen, dış borçların sağlıklı bir şekilde izlenmesini sağlayacak bir sistem oluşturulamamıştır.

Benzer şekilde, Hazinenin kurumlardan alacakları, KİT'lerdeki sermayeler ve iç borç hesapları da Sayıştay raporları üzerine, Mecliste reddedilmiştir.

Kurumların hükümete ve Türkiye Büyük Millet Meclisine karşı hesap verme sorumlulukları etkin bir şekilde düzenlenememiştir(17).

DİPNOTLAR:
(1) 145.Kuruluş Yıldönümü Nedeniyle Hazırlanan Sayıştay Tanıtım Kitapçığı, Mayıs 2007
(2) 2008 Yılı Merkezi Yönetim Bütçesi Uygunluk Bildirimi, sayfa 12, http://www.sayistay.gov.tr/rapor/rapor3.asp?id=74
(3) 2008 Yılı Merkezi Yönetim Bütçesi Uygunluk Bildirimi, sayfa 30, http://www.sayistay.gov.tr/rapor/rapor3.asp?id=74
(4) 2007 Yılı Merkezi Yönetim Bütçesi Uygunluk Bildirimi, sayfa 95, http://www.sayistay.gov.tr/rapor/rapor3.asp?id=74
(5) 2006 Yılı Merkezi Yönetim Bütçesi Uygunluk Bildirimi, sayfa 11, http://www.sayistay.gov.tr/rapor/rapor3.asp?id=74
(6) 2006 Yılı Merkezi Yönetim Bütçesi Uygunluk Bildirimi, sayfa 69, http://www.sayistay.gov.tr/rapor/rapor3.asp?id=74
(7) 2007 Yılı Hazine İşlemleri Raporu, sayfa 72, http://www.sayistay.gov.tr/rapor/rapor3.asp?id=79
(8) 2007 Yılı Hazine İşlemleri Raporu, sayfa 10, http://www.sayistay.gov.tr/rapor/rapor3.asp?id=79
(9) 2008 Yılı Hazine İşlemleri Raporu, sayfa 77, http://www.sayistay.gov.tr/rapor/rapor3.asp?id=82
(10) 2008 Yılı Hazine İşlemleri Raporu, sayfa 78, http://www.sayistay.gov.tr/rapor/rapor3.asp?id=82
(11) 2008 Yılı Hazine İşlemleri Raporu, sayfa 81, http://www.sayistay.gov.tr/rapor/rapor3.asp?id=82
(12) 2008 Yılı Hazine İşlemleri Raporu, sayfa 88, http://www.sayistay.gov.tr/rapor/rapor3.asp?id=82
(13) 2008 Yılı Hazine İşlemleri Raporu, sayfa 90, http://www.sayistay.gov.tr/rapor/rapor3.asp?id=82
(14) 2008 Yılı Hazine İşlemleri Raporu, sayfa 94, http://www.sayistay.gov.tr/rapor/rapor3.asp?id=82
(15) 2008 Yılı Hazine İşlemleri Raporu, sayfa 95, http://www.sayistay.gov.tr/rapor/rapor3.asp?id=82
(16) Ali Ekber DOĞANOĞLU; “Türkiye'de Denetim: Hem Var, Hem Yok..”, EKONOM, Ekonomi Muhabirleri Derneği, Sayı 9, Haziran 1998, www.emd.org.tr
(17) T. B. M. M. Tutanak Dergisi , Cilt : 29, 13 üncü Birleşim, 22.Dönem, Yasama Yılı 2,  4 Kasım 2003 Salı

26.10.2010

Kaynak: www.MuhasebeTR.com
(Bu makale kaynak göstermeden yayınlanamaz. Kaynak gösterilse dahi, makale aktif link verilerek yayınlanabilir. Kaynak göstermeden ve aktif link vermeden yayınlayanlar hakkında yasal işlem yapılacaktır.)

>> Duyurulardan haberdar olmak için E-Posta Listemize kayıt olun.

>> Uygulamalı Enflasyon Muhasebesi (171 Sayfa) Ücretsiz E-Kitap: hemen indir.

>> SGK Teşvikleri (150 Sayfa) Ücretsiz E-Kitap: hemen indir.

>> MuhasebeTR mobil uygulamasını Apple Store 'dan hemen indir.

>> MuhasebeTR mobil uygulamasını Google Play 'den hemen indir.