Doğan Yalçınkaya
Serbest Muhasebeci Mali Müşavir
smmm_dogan@hotmail.com

Kayıt Dışı Ekonominin Önlenmesinde Muhasebe Mesleğinin Rolü ve Önemi

GİRİŞ

Küreselleşen dünyada her geçen gün gelişmeler yaşanmaktadır. En önemli gelişmelerden birisi de ekonomi alanında olanlardır. Ekonomi, gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerde oldukça önemlidir. Kayıt dışı ekonomi, son yıllarda birçok gelişmiş ve gelişmekte olan ülkede önemli bir finansal sorun olarak görülmektedir. Kayıt dışı ekonomi, ekonominin bir göstergesi olması ve kamu borçlanmasının artan eğilimi sonucunda ortaya çıkan kamu açıkları ile karakterize olmakta; her geçen gün artan kayıt dışı ekonomi, ekonomik göstergelerdeki yapısal bozulmaya neden olmakta, bu da konunun önemini ortaya koymaktadır.

Muhasebe, bir organizasyon ya da başka bir kurum hakkında, ekonomik bilgi tanımlama, ölçme, kayıt etme ve bunlarla iletişim kurma sanatıdır ve bu bilgiler kullanıcıların bilinçli kararlar vermesine yardımcı olmaktadır. Ayrıca muhasebe, kullanıcıların bilgiye dayalı yargılara ve kararlara varması için ekonomik bilginin belirlenmesi, ölçülmesi ve iletilmesi sürecidir. Bir hizmet faaliyeti olarak da adlandırılan muhasebenin işlevi, ekonomik kararlar almakta, alternatif hareket tarzları arasında çözüm öneriler geliştirmede kullanışlı olması düşünülen ekonomik varlıklarla ilgili nicel bilgiler sunmasıdır (Alexander ve Nobes, 2004: 4).

Muhasebe bir ülkenin ekonomik gelişiminde çok önemli rol oynayabilmektedir, çünkü ekonomik kaynakların verimli bir şekilde tahsisi ve kullanılması muhasebe ile mümkün olmaktadır. Ayrıca muhasebe, performans ölçümü, hizmet ve ürünlerin fiyatlandırılması için de önem arz etmektedir. Bu nedenle gelişmiş ya da gelişmekte olan bir ülkede, muhasebe ile ilgili tüm bilgileri bir araya getirerek, çeşitli düzeylerde ekonomik karar vermenin ana veri tabanı olarak kullanılabilecek kapsamlı bir sistem oluşturmaya ihtiyaç bulunmaktadır.

Kayıt dışı ekonomi, paralel ekonomi, yer altı ekonomisi, enformel ekonomi ya da gölge ekonomisi olarak da adlandırılabilmektedir. Hayatın önemli bir gerçeği olan kayıt dışı ekonomi, küresel ekonomik aktivitenin çok önemli bir parçasını oluşturmaktadır. Buna rağmen hukuka aykırıdır ve önemli bir ekonomik problem olarak görülmektedir. Hükümetler, işletmeler ve düzenleyici makamlar mali ve ekonomik belirsizlik karşısında mücadele verirken, kayıt dışı ekonomiye katılanlar kınamaktadır. Vergiler tahsil edilmeden adil ücretler kesilmekte, sağlık ve güvenlik standartları tam olarak uygulanmamakta ve hayatlar riske atılmaktadır. Adil ücretin önüne geçtiği, sağlık ve güvenlik standartlarının uygulanmasına engel olduğu söylenen kayıt dışı ekonomi, bireylerin, kurum ya da kuruluşların seçerek değil, genellikle zorunlu olarak tercih ettikleri bir yolu oluşturmaktadır. Bu nedenle hükümetler ve işletmeler kayıt dışı ekonomi ile doğrudan temas halindedir ve bir dizi ahlaki, politik ve ekonomik çıkmazla karşı karşıya kalmaktadır.

Bu yüzden bireyler, kurum ve kuruluşlarının kayıt dışı ekonomiye neden yöneldiğinin belirlenmesi çok önemlidir. Hükümetler bunu anlamaya çalışabilmekte ancak kaçınılmaz olarak konuya uygulama açısından daha resmi çerçevede yaklaşmaktadır. Bu bağlamda muhasebe mesleği devreye girmektedir. Muhasebe meslek mensupları ve firmaları, şimdi ve gelecekte kayıt dışı ekonomisinin müşterileri ve kendi işletmeleri üzerindeki potansiyel etkisi hakkında tam bir kavrayışa sahip olmaya çalışmaktadır. Kayıt dışı ekonomiden kaçmak isteyenlere yardımcı olurken, kayıt dışı ekonomide çalışmaya devam edenleri de vazgeçirerek tavsiye de bulunabilmektedir. Muhasebe meslek mensupları bu doğrultuda kamusal değer ve güvene yönelik taahhütlerini, sorumlu ve etik iş davranışlarını teşvik etmektedirler.

KAYIT DIŞI EKONOMİ VE ÖNLENMESİNDE MUHASEBE MESLEĞİNİN ROLÜ VE ÖNEMİ

Kayıt Dışı Ekonomi

Kayıt dışı ekonomi, birçok farklı alanda bir etki yaratan kapsamlı bir olgudur. Kayıt dışı ekonomiye yalnızca ekonomistler ve muhasebeciler ile vergi memurları katılmamakta, aynı zamanda sosyologlar, politikacılar, hukuk uzmanları, antropologlar ve istatistikçiler de dahil olmaktadır. Bu araştırmacılar, kendi uzmanlık alanlarına göre kayıt dışı ekonomiye olan farklı bakış açıları kazandırmakta; farklı tanımlar ortaya çıkmaktadır. Kayıt dışı ekonominin ortaya çıkışı, nedenleri, etkileri ve kapsamı temel olarak ekonomi bilimi alanında yer alsa da zaman zaman farklı dallar için araştırma konusu haline gelebilmektedir (Sugözü, 2008: 2-3).

Kayıt dışı ekonomi ile ilgili ilk çalışmalar 1940’lara dayanmaktadır. 1970’lerde kayıt dışı ekonomiyle ilgili çalışmalar büyük ilgi konusu olmuş, 1971 konusunda Gutmann yayınladığı makale ile dikkatleri üzerine çekmiştir. Ancak kayıt dışı ekonominin uluslararası bir mesele olarak ele alınması ve yerel dikkatleri yayması 1980’lerde olmuştur (Çetintaş ve Vergil, 2003: 16).

Kayıt dışı ekonomi hem yasal hem de yasa dışı alanlarda olabilmektedir. İstenmeyen aktiviteler olan kayıt dışı ekonomi aktiviteleri, kaynakları istenmeyen sektörlere yönlendirmektedir. Bu aktiviteler vergilendirilmeyen bir alan yaratarak ekonomik verimliliğin ortadan kalkmasına ve devlet için engel oluşturmasına neden olmaktadır. Benzer ürün ve hizmet üreten firmalar arasında haksız rekabet yaratarak, rekabetçi bir piyasa yapısının oluşmasını da engellemektedir (Yıldırım, 2012: 6).

Kayıt dışı ekonomi büyümesi en büyük ülkeler, sürekli enflasyon, haksız ve spekülatif gelir oranı artışı ve kontrolsüz ekonomi gibi özellikler taşımaktadır. Son yıllarda kronik enflasyon, ciddi spekülatif gelir, gelir ve adaletsiz ekonominin ülkelerdeki dağılımı kayıtdışı ekonominin katlanarak artmasına neden olmuştur. Bazı ekonomik faaliyetlerin özellikleri, bunların kaydını tutmayı zorlaştırmaktadır. Bunların başında tarımsal faaliyetler gelmekte, bu nedenle tarıma dayalı hammadde kullanan sektörlerin kayıt dışı ekonomi oranı daha yüksek olmaktadır (Sarılı, 2002: 38).

Kayıt Dışı Ekonominin Önlenmesi

Kayıt dışı ekonomiyi yaratan veya genişleten faktörler ortadan kaldırılırsa, kayıt dışı ekonomi kısıtlanmakta ve önlemek için adım atılmış olmaktadır. Kayıt dışı ekonomiyi önlemek veya azaltmak için kısa vadeli önlemler yerine orta ve uzun vadeli yapısal değişimlere ihtiyaç duyulmaktadır. Bunun için kayıt dışı ekonomiye neden olan faktörler belirlenmeli ve o faktörleri ortadan kaldırmak için yasal ve idari düzenlemeler yapılmalıdır (Turgut, 2015: 35).

Kayıt dışı ekonomiye neden olan faktörler şu şekildedir (Deniz, 2017: 24):

• Siyasi faktörler
• Finansal faktörler
  • Ödeme gücü ilkesi vergilemede belirsizlik
  • Vergide adillik
  • Denetim ve vergi idaresi kaynaklı faktörler
  • Vergi yükü ve vergi oranlarının yüksekliği
• Sosyokültürel faktörler
  • Göç ve toplumsal değer yargıları
  • Kültürel yapı
  • Yolsuzluk
  • Eğitim seviyesi
  • Kentleşme ve nüfus artışı
• Ekonomik faktörler
  • Enflasyon
  • Ekonomik istikrarsızlık
  • İşsizlik ve istihdam
  • Gelir dağılımın bozukluğu
  • Devlet müdahaleleri
• İdari ve Hukuki faktörler

Kayıt Dışı Ekonominin Önlenmesinde Muhasebe Meslek Mensuplarının Rolü ve Önemi

Muhasebe meslek mensupları, kayıt dışı ekonominin önlenmesinde vergi daireleri ve vergi mükellefleri arasında köprü görevi gören ve aralarındaki ilişkiyi düzenleyen rolleri nedeniyle oldukça önemlidir. Muhasebe mesleği mensupları;

• Mali mevzuat, finans ve muhasebe konularında müşavirlik yetkisi bulunan,
• Finansal tabloları düzenleyebilen,
• İşletmelerin defterlerini genel kabul görmüş muhasebe ilkelerine uygun şekilde tutan,
• Bir işletme bünyesinde ya da serbest meslek erbabı olarak çalışabilen,
• Denetleme yeteneğine sahip olan bireylerdir.

Muhasebe meslek mensupları doğrudan ve dolaylı olarak hem normal hem de kayıtdışı ekonominin gözlemlemesini yapmaktadır. Finansal işlemler ile ilgili biçimsel politikalara hâkim olduğu için herhangi bir sorun durumunda çözüm önerileri sunmakta, sürekli değişen iş koşullarında yeni değişim biçimlerini anlayarak, anlatmaktadır. Biçimsel ve kayıt dışı ekonomilerde ölçüm ve modelleme yapmakta, firmalar arası “arabulucu” rolü ile işleri çözmektedir. Ayrıca sürekli gelişen teknolojiye paralel olarak, muhasebe işlemlerini otomatikleştirmekte ve hem bu yeni sistemler konusunda hem de genel muhasebe alanında hükümet, çalışan ve işletmelere eğitim vermektedir (ACCA, 2017: 5).

Muhasebe kayıt dışı ekonominin önlenmesinde oldukça önemli bir yere sahiptir. Muhasebe kapsamında kayıt dışı ekonominin önlenmesi için alınacak önlemler şöyle sıralanabilmektedir (Akkoç, 2010 :53):

• Finansal tabloların, genel kabul görmüş muhasebe ilkeleri ve muhasebe temel kavramlarına uygun şekilde hazırlanması
• Zamanından sonra ya da önce kaydetmeden kaçınılması
• Kasti hatalar ve muhasebe hilelerinin yapılmaması
• Kayıt ve hesap düzeninin saydamlaştırılması
• Mükelleflerin belgede beyan edeceği faaliyetlerin aslına uygun muhasebeleştirilmesi
• Gelirin eksiksiz muhasebeleştirilmesi
• Belge düzeninin toplumda doğru ve etkin yapılabilmesi

Muhasebenin kayıt dışı ekonomiye önlemedeki bu önlemler muhasebe meslek mensupları tarafından gerçekleştirilmektedir. Bu bağlamda muhasebe meslek mensuplarının yapması gerekenler şu şekilde sıralanabilir (Kaygusuzoğlu, 2015: 43-44):

• Mükellefe vergi ile ilgili konularda hata yapmanın ve vergi kaçırmanın yanlış olduğunu detaylı bir şekilde anlatmalı ve bu konudaki sorumluluklarını öğretmelidir.
• Mükelleften bilgi akışını sağlama konusunda uzman olmalı, aldığı bilgileri kayda geçme konusunda titiz olmalıdır.
• Mükellef ile olan bireysel ilişkileri ya da eğitimlerinin yeterli olmaması nedeniyle, yasalara uymayı bırakmamalı, her daim yasaya uygun çalışmalıdır.
• Yasaların izin vermediği hiçbir hususa müsamaha göstermemelidir.
• Gözleriyle görmedikleri faaliyetleri kayda geçmemeli, kayda geçmesi istenen bilgilerin doğruluğunu teyit etmelidir.
• Mesleklerini icra ederken haksız rekabete girmekten kaçınmalıdırlar.
• Mükellefin bilgi paylaşımı konusunda yaptığı yanlışlıkları saptamalı, yalnızca işine gelen bilgiyi paylaşan mükellefi uyarmalıdır.
• Kanunlara uymayı ilke edinmiş müşavir ve muhasebeciler, mükelleflerin kanuna aykırı işlemlerini, sadece para kazanmak ve iş yapmak için kabul etmemelidirler.
• Ücret konusunda haksız rekabetten kaçınmalı, meslektaşlarının zor durumda kalmalarını önlemelidirler.
• Ücreti tahsil edememe konusunda sağlıklı çalışmayı bırakmamalı, sorunları yasal yollardan çözmeye çalışmalıdır.
• Mevzuat, yönerge ve tüm ilkelere hâkim olmalı, bunları bilmemekten kaynaklanan hataları yapmaktan kaçınmalıdır.

Özetle; muhasebe mesleğinin benimsemesi gereken etik ilkeler ve duruş ve kamusal değer yaratmada oynadıkları rol kayıt dışı ekonominin önlenmesinde etkili olabilmektedir. Muhasebe meslek mensuplarının kayıt dışı ekonomiyi önlemede kullandıkları roller şu şekilde sıralanabilmektedir (ACCA, 2017: 5):

• Gözlemleme
• İzleme
• Biçim (Politika Tavsiyesi)
• Sayım
• Ölçüm ve modelleme
• Çözme (arabuluculuk)
• Otomatikleştirme (teknoloji)
• Bilgilendirme (eğitim)

Muhasebe meslek mensuplarının yetersiz olması kayıt dışı ekonomiyi ortaya çıkaran en önemli sebeplerden birisidir. Kaliteli, zamanlı, tarafsız, doğru ve tam oluşturulmuş, sunulmuş ve raporlanmış muhasebe bilgisi, tüm çıkar grupları ve işletme için son derece önemidir. Bu önem vergi kaçakçılığının ve kaybının önlenmesi ve kayıt dışı ekonominin önlenmesinde de geçerlidir.

Özellikle sahte fatura temininde, vergi kaçakçılığının önlenmesi için ürün bedeli şişirilerek olduğundan çok daha yüksek gösterilmektedir. Bu hususta müşavir ve muhasebeci gibi muhasebe meslek mensuplarının hassas davranması oldukça önemlidir. Muhasebe eğitiminin kaliteli olması, etkin işletme kararlarına, kaliteli muhasebe bilgisine, kaliteli muhasebe meslek mensubuna ve dolayısıyla adil vergileme ve doğru bilgiye dayalı çalışma ile vergi kaçak ve kayıplarının önüne geçmeye olanak tanımaktadır.

Muhasebe meslek mensuplarının devamlı değiştirilen vergi yasa, yönerge ve mevzuatlarını yakından takip etmesi çok önemlidir. Burada bürokrasinin aşılmasının yanı sıra sigorta ve vergi gibi esas faaliyet alanlarında ne olup bittiklerini bilmeleri ve üstlerine düşen görevleri başarıyla yerine getirmeleri iş ahlakı açısından da önemli görülmektedir.

Muhasebe meslek mensupları genellikle yaptıkları iş karşılığında hak ettikleri adil ve yeterli ücreti alamamaktadır. Bu nedenle bağımsız davrandıkları ve kayıt dışılığa yöneldikleri düşünülmektedir (Kaygusuzoğlu ve Uluyol, 2011: 309). Bu bağlamda mükellef ve muhasebe meslek mensubu arasındaki para bağının ortadan kaldırılması çok önemlidir. Güven (2015: 35) bu hususa şöyle değinmektedir:

“Bunun için Maliye Bakanlığı meslekmensuplarını bir sözleşme ile Bakanlığa bağlayıp, bakanlık bünyesinde çalışan biruzman gibi düşünüp, şu ana kadar yaptıkları işi kendi adına değil, sözleşmelipersonel olarak bakanlık adına yapmasını sağlayarak mükellefin iş ve işlemleriniyaptırmalıdır. Bu aynı zamanda bakanlığın ihtiyaç duyduğu eksik olan denetimpersoneli açığını kapatacaktır. Bu meslek mensupları işletmelerin işlev ve yapısınıbildiklerinden kayıt dışı ekonominin azaltılması ile ilgili önemli bir adım olarakgörülür”.

SONUÇ

Kayıt dışı ekonomi en basit haliyle gerçekleşen finansal aktivitelerin kaydedilmemesi anlamına gelmektedir. Bu faaliyetler, gelirlerini iyileştirmek ve daha yüksek bir yaşam standardına sahip olmak için birey, kurum, kuruluş ve bazen hükümetler tarafından bile uygulanmaktadır. Kayıt dışı ekonominin önlenmesi, özellikle ülkelerin kalkınması açısından çok önemlidir.

Kayıt dışı ekonomiyi önlemeye yönelik birincil önlem vatandaşlık bilincinin geliştirilmesidir. Böyle bir bilinci geliştirmeden, etkili bir vergi denetim sistemi oluşturma veya güçlü vergi yasaları çıkarmaya yönelik çabalar hiçbir işe yaramayacaktır. İşgücünün yüksek maliyeti de işverenleri kayıt dışı çalışanlarını kullanmaya zorlamaktadır. Bu bağlamda yapılması gereken, işverenlerin yükünü azaltmaktır. İşsizliğin ciddi bir sorun olduğu gelişmekte olan ülkelerde ekonomik krizler nedeniyle birçok insan işini kaybetmekte; bu durumlar insanları, ihtiyaçları için resmi olmayan yollarla çalışmaya zorlamaktadır.

Vergi mükelleflerinin ve vergi dairesinin ilgili yasaya uygun davranıp davranmadığını kontrol etmek anlamına gelen vergi denetiminin de kayıt dışı ekonominin önlenmesinde önemli bir işleve sahiptir.

Kayıt dışı ekonominin önlenmesinde görev düşen en önemli taraflardan birisi de muhasebe meslek mensuplarıdır. Muhasebe meslek mensupları işleri gereği yaptıkları; gözlemlemek-izlemek, politika tavsiyesi vermek, ölçüm ve modelleme yapmak, çözüm sunmak ve arabulucu olmak, otomatikleştirmek ve bilgilendirmek faaliyetleri ile kayıt dışı ekonominin önlenmesinde önemli bir rol oynamaktadır. Muhasebe meslek mensupları;

• Hem doğrudan hem de dolaylı olarak kayıt dışı ekonominin gözlemlenmesiyle ilgilenmekte;
• Kurum, kuruluş ve hükümetlerin sorunun karmaşıklığını anlamalarına ve çözmelerine yardımcı olacak politikalar sunmakta;
• Rehberlik ve prosedürler geliştirmelerine yardımcı olmak için politika yapıcılar ve işgücü piyasası uzmanları ile birlikte çalışmakta;
• Eşler arası ağlar (Peer to peer networks, paylaşım ve takas yükselişi, sanal para birimleri ve alternatif paradigmalar (kaynak temelli modeller, 'döngüsel ekonomi') gibi gelişmelerden ortaya çıkan yeni değişim biçimlerini anlamakta;
• Tüm bu gelişmelerin hem biçimsel hem de kayıt dışı ekonomilerde değer zincirinin her düzeyinde ne anlama gelebileceğini ölçmekte ve modellemekte;
• Kayıt dışı ve biçimsel ekonomilerdeki işletmeler arasında bağlantı kurmakta;
• Firmaların işlerini yönetmelerine yardımcı olmakta;
• Kayıt dışı faaliyetleri yasallaştırmak ve yavaş yavaş kayıt dışı olmaktan çıkmakta;
• Muhasebecilikte teknolojiyi kullanmanın yeni yollarını bulmakta;
• Kayıt dışı ekonominin izlenmesi ve ölçülmesi için yeni fikirler ve yazılımlar geliştirmekte;
• Muhasebe mesleği mensupları olarak hükümetler, işçiler ve firmalarla iş birliği kurmakta;
• İş birliği kapsamında ekonomik faaliyetlerini resmileştirmeye yönelik teşvikler konusunda teklifler ve fikirler geliştirmekte;

ve böylece kayıt dışı ekonominin önlenmesine katkıda bulunmaktadır.

KAYNAKLAR

ACCA (2017). Emerging from the shadows The shadow economy to 2025. https://www.accaglobal.com/content/dam/ACCA_Global/Technical/Future/pi-shadow-economy.pdf adresinden 13 Aralık 2018’de alınmıştır.

Akkoç, F. (2010). Kayıt Dısı Ekonominin Algılanması Ve Önleme Çabaları Arasındaki İlişkinin Belirlenmesi. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Aydın: Adnan Menderes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.

Alexander, D., Nobes, C. (2004). Financial accounting: an international introduction. Pearson Education.

Çetintaş, H., Vergil, H. (2003). Türkiye’de Kayıt Dışı Ekonominin Tahmini.Doğuş Üniversitesi Dergisi, 4(1), 16.

Deniz, S. (2017). Türkiye’de Kayıt Dışı Ekonominin Önlenmesinde Vergi Denetiminin Rolü. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. İstanbul: İstanbul Arel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.Turgut, M. (2015). Unrecorded Economy And Audit. Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi, 14(55), 32-44.

Kaygusuzoğlu, M. (2015). Kayıt Dışı Ekonomi İle Mücadelede Muhasebe Meslek Mensuplarının Rolü: Adıyaman-Gaziantep Örneği. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Adıyaman: Adıyaman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü

Kaygusuzoğlu, M.,Uluyol, O.(2011). İşletme Yöneticilerinin MuhasebeBilgilerini Kullanım Düzeyinin Araştırılması ve Adıyaman Uygulaması. Yönetim Bilimleri Dergisi, 9 (2), 305-315.

Sarılı, M.A. (2002). Türkiye’de Kayıt Dışı Ekonominin Boyutları, Nedenleri, Etkileri ve Alınması Gereken Tedbirler.Bankacılar Dergisi, 41, 33-35.

Sugözü, H.İ. (2008). Kayıt Dışı Ekonomiyi Önlemede Vergi Politikaları (1980–2004 Türkiye Örneği).YayınlanmışDoktora Tezi, Konya: Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.

Yıldırım, H. (2012). Türkiye’de 2001’den günümüze Kayıt Dışı Ekonominin Sosyal Güvenlik Kurumu Açıkları Üzerindeki Etkilerinin İncelenmesi ve Değerlendirilmesi.  YayınlanmışYüksek Lisans Tezi, Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.

28.03.2023

Kaynak: www.MuhasebeTR.com
(Bu makale kaynak göstermeden yayınlanamaz. Kaynak gösterilse dahi, makale aktif link verilerek yayınlanabilir. Kaynak göstermeden ve aktif link vermeden yayınlayanlar hakkında yasal işlem yapılacaktır.)

>> Duyurulardan haberdar olmak için E-Posta Listemize kayıt olun.

>> Uygulamalı Enflasyon Muhasebesi (171 Sayfa) Ücretsiz E-Kitap: hemen indir.

>> SGK Teşvikleri (150 Sayfa) Ücretsiz E-Kitap: hemen indir.

>> MuhasebeTR mobil uygulamasını Apple Store 'dan hemen indir.

>> MuhasebeTR mobil uygulamasını Google Play 'den hemen indir.