Ali Durmaz
Vergi Başmüfettişi
durmaz.ali@hotmail.com

Vergi İncelemesi ve Mükellef Hakları

Vergi incelemesine ilişkin yasal düzenlemeler 213 Sayılı Vergi Usul Kanununda (VUK) düzenlenmiş olup vergi incelemeleri sadece Vergi Müfettişleri, Vergi Müfettiş Yardımcıları, ilin en büyük mal memuru (Defterdarlar veya Vergi Dairesi Başkanları) veya vergi dairesi müdürleri tarafından yapılır. Uygulamada incelemelerin çok büyük bir kısmı Vergi Denetim Kurulu Başkanlığına bağlı olarak çalışan Vergi Müfettişleri ve Vergi Müfettiş Yardımcıları tarafından yapılmaktadır.

Vergi incelemesi, ödenmesi gereken vergilerin doğruluğunu araştırmak, tespit etmek ve sağlamak maksadıyla yapılan bir tür idari işlemdir. Vergi incelemeleri, esas itibariyle incelemeye tabi olan mükellefler nezdinde ve yasal defter ve belgeler üzerinden yapılır. Vergi Usul Kanununa göre defter ve hesap tutmak, evrak ve vesikaları muhafaza ve ibraz etmek mecburiyetinde olan gerçek ve tüzel kişiler vergi incelemelerine tabidirler. İnceleme, neticesi alınmamış hesap dönemi de dahil olmak üzere, tarh zamanaşımı süresi sonuna kadar (5 yıl) her zaman yapılabilir. Evvelce inceleme yapılmış veya matrahın re’sen takdir edilmiş olması yeniden inceleme yapılmasına ve gerekirse tarhiyatın ikmaline mani değildir. Vergi incelemeleri esas itibariyle dairede yapılmakta olup, İncelemeye tabi olanın lüzumlu defter ve vesikalarını daireye getirmesinin kendisinden yazılı olarak istenilmektedir.

İnceleme görevi, müfettişlere iş emri görevlendirme yazısı ile verilir. İnceleme görevi yazılarında; nezdinde inceleme yapılacak kişilere ve konulara ilişkin bilgilere, incelemenin türüne, gerekçesine, dönemine ve süresine ilişkin hususlara yer verilir. Vergi incelemesi yapmaya yetkili olanlar, inceleme görevinin verilmesinden itibaren en geç on gün içinde işe başlarlar. Bu aşama bir nevi incelemeye hazırlık aşamasıdır. İnceleme görevinin verilmesinden itibaren en geç otuz gün içinde incelemeye başlanması gerekmektedir. Vergi incelemesi yapanların, bu aşamada, incelemeye tabi olana, bunun mevzuunu açık olarak izah etmeleri gerekir. İncelemeye başlanıldığında, incelemenin mahiyeti ve gerekçesi, inceleme yapılacak mükellefe yazı ile bildirilmektedir. Uygulamada buna incelemeye başlama bildirimi denilmektedir. Ayrıca, bildirimin bir örneği bağlı olunan birime, diğer örneği de ilgili vergi dairesine gönderilmektedir. İncelemeye başlama tarihi, incelemeye başlama bildiriminin tanzim edildiği tarihtir.

Bu aşamada, inceleme yapmak üzere, inceleme dönemine ilişkin yasal defter ve belgeler ilgili mükelleften yazı ile istenir. Yazıda, ibraz edilecek defter ve belgeler ile on beş günden az olmamak üzere ibraz süresine, ibraz yerine ve ibraz edilmemesi halinde uygulanacak müeyyidelere yer verilir. Mükelleflerin kendilerine tanınan bu süre içinde yasal defter ve belgelerini (mücbir sebep hali hariç) incelemeye ibraz etmeleri zorunludur. Aksi halde yasal defter ve belgelerin ibraz edilmemesi dolayısıyla 213 Sayılı VUK’un 359. Maddesinde düzenlenmiş olan ve hapis cezası ile yargılanmayı gerektiren “Gizleme” fiili işlenmiş kabul edilecektir.

İnceleme esnasında, vergilendirme ile ilgili olaylar ve hesap durumları ayrıca tutanak ile tespit edilmekte ve bu tutanaklara vergi inceleme tutanağı denilmektedir. Mükelleflerin tutanakta yer alan tespitler ile ilgili olarak itiraz ve açıklamalarda bulunmaları mümkündür. Bu tutanakların taslakları, mükelleflerin itiraz ve mülahazalarının tutanağa geçirilebilmesini sağlamak amacıyla, mükelleflerin talep etmesi durumunda iki gün önceden mükelleflerin bilgisine sunulur. Tutanaklarda incelemeyi yapanın kanaatini belirten yorum, hüküm ve ifadelere yer verilmez. Düzenlenen tutanakların birer nüshasının tutanakları imza edenlere verilmesi zorunludur. Vergi incelemesi yapmaya yetkili olanlar, ilgilileri tutanakları imzalamaları için zorlayamazlar. İlgililer tutanakları imzalamaktan çekindikleri takdirde ilgili mükellefe ait yasal defter ve belgeler, ilgili mükellefin rızasına bakılmaksızın alınır ve inceleme neticesinde tarh edilen vergiler ve kesilen cezalar kesinleşinceye kadar mükellefe geri verilmez. İlgililer her zaman bu tutanakları imzalayarak defter ve belgeleri geri alabilirler. Suç delili olan defter ve belgeler mükellefin rızasına bakılmaksızın alıkonulur ve bu nedenle alıkonulan defter ve belgeler mükellefin bağlı bulunduğu vergi dairesine gönderilerek muhafazası sağlanır.

İncelemeye başlanıldığı tarihten itibaren, tam inceleme yapılması halinde en fazla bir yıl, sınırlı inceleme yapılması halinde ise en fazla altı ay içinde (katma değer vergisi iade incelemelerinde en fazla üç ay içinde) incelemelerin bitirilmesi esastır. Tamamlanan inceleme neticesinde, incelemeyi yapan tarafından, yapılan tespitlerin ve eleştirilen hususların açıklandığı ve tarhiyat ve ceza önerisinin yer aldığı vergi inceleme raporu tanzim edilir. Vergi inceleme raporları, vergi türü ve dönemi itibarıyla ayrı ayrı düzenlenir. Mükellef hakkında önerilen vergi ve ceza tutarları, herhangi bir tereddüde yer vermeyecek açıklıkta ve anlaşılır bir şekilde vergi inceleme raporlarının sonuç bölümünde gösterilir. Vergi Müfettişleri tarafından düzenlenen vergi inceleme raporları, ilgili rapor değerlendirme komisyonuna (veya duruma göre merkezi rapor değerlendirme komisyonuna) gönderilir.

Vergi incelemesi esnasında, vergi kanunlarında düzenlenmiş olan ve hapis cezası ile yargılanmayı gerektiren fiillerin işlendiğinin tespit edilmesi halinde, bu fillerin nasıl işlendiğini açıklayan vergi tekniği raporu ile bu fiillerin işlendiğini ilgili cumhuriyet başsavcılıklarına bildirmek maksadıyla tanzim edilen vergi suçu raporu düzenlenmektedir. Zira, yaptıkları inceleme sırasında 359 uncu maddede yazılı suçların işlendiğini tespit eden Vergi Müfettişleri ve Vergi Müfettiş Yardımcılarının, bunu, ilgili rapor değerlendirme komisyonunun mütalaasıyla doğrudan doğruya Cumhuriyet başsavcılığına bildirmeleri mecburidir.

İlgili rapor değerlendirme komisyonu tarafından işleme konulması uygun bulunan vergi inceleme raporları mükellefin bağlı olduğu vergi dairesine gönderilir. Bu aşamada vergi incelemesi tamamlanmış olup mükellefe ait yasal defter ve belgeler (suç delili olmamak şartıyla) mükellefe iade edilir. Vergi dairesinin vergi inceleme raporlarında gösterilen tarhiyat ve ceza önerilerini yerine getirmesi zorunludur. Vergi dairelerinin, vergi tarhiyatı ve ceza önerilerini yerine getirmek üzere, vergi inceleme raporlarında gösterilen tutarları dikkate alarak vergi/ceza ihbarnamesi düzenleyerek bunları ilgili mükelleflere tebliğ etmeleri gerekmektedir.

Bu aşamadan sonra yapılacak işlemler ilgili mükellefin tercihlerine göre değişiklik arz edecektir. Bu bakımdan mükellefin inceleme sürecindeki haklarını iyi bilmeleri önem arz etmektedir. Mükelleflerin bu süreçteki hakları aşağıda açıklanmış olup incelemeye alınan mükelleflerin bu haklarını kullanma konusunda dikkate etmeleri kendi faydalarına olacaktır;

1- Bilgi Alma / Bilgilendirilme Hakkı: Vergi inceleme görevi yazı ile verilir. İşte, vergi incelemesi, sadece inceleme görev yazısında belirtilen konu ve döneme ilişkin olarak yapılır. İnceleme konusu ve dönemi ile ilgili olmayan herhangi bir hususa ilişkin mükelleften bilgi ve belge talebinde bulunulması mümkün değildir. Vergi incelemesi yapanlar, İncelemeye tabi olana, vergi incelemesinin konusunu ve incelemeye başlanıldığı hususunu bir yazıyla bildirmeleri gerekmektedir. Ayrıca, mükellefler, incelemeye ilişkin olarak, incelemenin her safhasında bilgi talebinde bulunabilirler.

2- İnceleme Sırasında Müşavir ve/veya Avukat Bulundurma Hakkı: Mükellef vergi incelemeleri ile ilgili görüşmelere, defter ve kayıtlarla ilgili olan yetkili SM, SMMM ve YMM veya avukatların kendisiyle birlikte katılmasını sağlamak ya da kendisini temsilen yetkili bir temsilcisini göndermek hakkına sahip bulunmaktadır. Mükellefi temsilen gelen kişilerin yasal olarak yetkilendirilmiş olmaları ve temsil belgesinin görüşmeler başlamadan önce inceleme elemanına verilmesi gerekir.

3- Yasal Defter ve Belgelerin Tutanakla Teslim Edilmesi ve Tutanakla Alınması: Mükelleflerin defter ve belgeleri yazılı olarak istenir ve tutanakla teslim alınır. Mükelleflere, yasal defter ve belgelerin ibrazı için genellikle 15 gün süre verilmektedir. Ancak mükellefler yasal defter ve belgelerin ibrazı için ek süre isteme hakkına da sahiptirler. İleride yaşanabilecek sorunlara engel olunması açısından, mükelleflerin bu hususa dikkat etmeleri ve yasal defter ve belgelerini tutanak ile teslim etmeleri / teslim almaları önemlidir.

4- Taslak Tutanak Talep Etme Hakkı: İnceleme esnasında, vergilendirme ile ilgili beyanlar, hesap durumları ve yapılan tespitler ile mükelleflerin izahatı ayrıca tutanak ile tespit edilmekte ve bu tutanaklara vergi inceleme tutanağı denilmektedir. Bu tutanakların taslakları, mükelleflerin itiraz ve açıklamalarının tutanağa geçirilebilmesini sağlamak amacıyla, mükelleflerin talep etmesi durumunda iki gün önceden mükelleflerin bilgisine sunulmaktadır. İncelemeye muhatap olan mükellefler açısından en önemli haklardan biri ve hatta en önemlisi budur. Mükelleflerin bu hususta ısrarcı olmaları ve taslak tutanakları mutlaka incelemeleri faydalarına olacaktır. Nitekim bu sayede kendilerini daha iyi savunmaları ve yapılan tespitler hakkında daha somut izahatta bulunmaları mümkün olacaktır. Mükelleflerin taslak tutanak talep etmeleri durumunda, incelemeyi yapan, tutanağın taslak halini iki gün önceden, mükelleflerin bilgisine sunmak zorundadır. Dolayısıyla, mükellefler, bu aşamada, vergi inceleme tutanaklarının taslaklarını talep ederek, vergi inceleme tutanağının imzalanmasından önce, itirazlarını hazırlama hakkına sahiptirler.

5- Vergi İnceleme Tutanağında Yer Alan Tespitlerle İlgili İtirazlarda Bulunma Hakkı: Mükelleflerin vergi inceleme tutanağında yer alan tespitler ile ilgili olarak itiraz ve açıklamalarda bulunmaları ve bunların tutanağa geçirilmesini istemeleri mümkündür. Düzenlenen tutanakların birer nüshasının tutanakları imza edenlere verilmesi zorunludur. Vergi incelemesi yapmaya yetkili olanlar, ilgilileri tutanakları imzalamaları için zorlayamazlar. İlgililer tutanakları imzalamaktan imtina edebilirler. Bu durumda ilgili mükellefe ait yasal defter ve belgelere el konulur. İlgililer her zaman (daha sonra) bu tutanakları imzalayarak defter ve belgeleri geri alabilirler. Mükellefin, kendini yeterince savunamadığını düşünmesi durumunda veya başka bir gerekçe ile tutanağı imzalamaktan imtina edebilir. Bu durumda, incelemeyi yapan, mükellefi tutanağı imzalaması için zorlayamaz. İlgili mükellefe ait yasal defter ve belgelere el konulsa bile ilgili mükellef, her zaman, el konulan yasal defter ve belgelerden faydalanabileceği gibi tutanağı sonradan imzalamak suretiyle el konulan yasal defter ve belgelerini alabilir.   

6- Resmi Çalışma Saatleri Dışında İnceleme Yapılamaması: Vergi incelemesi yapanlar, İncelemenin iş yerinde yapılması halinde nezdinde(5) inceleme yapılanın muvafakati olmadıkça resmi çalışma saatleri dışında inceleme yapamazlar veya buna devam edemezler. Tutanak düzenlenmesi ve inceleme ile ilgili emniyet tedbirlerinin alınması bu hükmün dışındadır. Ancak bu gibi tedbirler, incelemelerin yapıldığı yerdeki faaliyeti sekteye uğratmayacak şekilde yapılır

7- Rapor Değerlendirme Komisyonlarında Dinlenme Hakkı: Mükelleflerin Rapor Değerlendirme Komisyonlarında dinlenme talep etme hakkı olup bu talebin vergi inceleme tutanağında yer alması gerekmektedir. Bu talebin, ayrı olarak, vergi inceleme raporu (veya diğer raporlar) işleme konuluncaya kadar iletilmesi de mümkündür. Mükellefin söz konusu komisyonda dinlenme talebi olması halinde, mükellef ve/veya mükellefi temsilen meslek mensubu, kendilerini ve izahatlarını Komisyon önünde açıklayabilirler. Mükellef ve/veya mükellefi temsilen meslek mensubu tarafından yapılan açıklamalar tutanağa geçirilerek yapılan bu açıklamalar hem incelemeyi yapan tarafından ve hem de Rapor Değerlendirme Komisyonu tarafından değerlendirmeye alınacaktır.

8- Tarhiyat Öncesi Uzlaşma Talep Etme Hakkı: Mükellefler, vergi incelemesine dayanılarak tarh edilecek vergiler ile bunlara ilişkin kesilecek vergi ziyaı cezalarında (VUK 359 uncu maddede yazılı fiillerle vergi ziyaına sebebiyet verilmesi halinde tarh edilecek vergi ve kesilecek ceza ile bu fiillere iştirak edenlere kesilecek ceza hariç) tarhiyat öncesi uzlaşma talep edebilirler. Uzlaşma için nezdinde vergi incelemesi yapılan kimsenin bizzat veya vekili vasıtasıyla ve yazılı olarak incelemeyi yapana veya bağlı bulunduğu birime başvurması şarttır. Uzlaşma talebinin inceleme tutanağında yer alması, ilgili mercie yapılmış yazılı başvuru hükmündedir. İncelemeyi yapan, mükellefe uzlaşma talebinin olup olmadığını sorması halinde vergi inceleme tutanağında bu talebe yer verilecektir. Tutanakta böyle bir soru olmaması halinde, mükellef, uzlaşma talebinin olduğunu ve bunun tutanağa geçirilmesini isteyebilir. Yine de mükellefin uzlaşma talebine ilişkin herhangi bir bilginin vergi inceleme tutanağında yer almaması durumunda, mükellefin, incelemeyi yapanın bağlı bulunduğu birime başvurması gerekmektedir. İncelemenin sonuçlandığı tarihte tarh zamanaşımının sona ermesine üç aydan az bir zaman kalması halinde mükellefe uzlaşma talebinde bulunup bulunmadığı sorulmaz ve uzlaşma talebinde bulunmaya davet edilmez. Tarhiyat öncesi uzlaşmanın herhangi bir nedenle temin edilememesi veya uzlaşmaya varılamaması hallerinde, mükellefler verginin tarhı ve cezanın kesilmesinden sonra tarhiyat sonrası uzlaşma talep edemezler.

23.10.2023

Kaynak: www.MuhasebeTR.com
(Bu makale kaynak göstermeden yayınlanamaz. Kaynak gösterilse dahi, makale aktif link verilerek yayınlanabilir. Kaynak göstermeden ve aktif link vermeden yayınlayanlar hakkında yasal işlem yapılacaktır.)

>> Duyurulardan haberdar olmak için E-Posta Listemize kayıt olun.

>> Uygulamalı Enflasyon Muhasebesi (171 Sayfa) Ücretsiz E-Kitap: hemen indir.

>> SGK Teşvikleri (150 Sayfa) Ücretsiz E-Kitap: hemen indir.

>> MuhasebeTR mobil uygulamasını Apple Store 'dan hemen indir.

>> MuhasebeTR mobil uygulamasını Google Play 'den hemen indir.