Vergi Hukukunda Yoklamanın Etkinliği ve Elektronik Yoklama / Mehmet Arslan

 I- GİRİŞ

Son yıllarda alınan önlemlere ve kaydedilen aşamalara rağmen kayıt dışı ekonomi, ülkemiz açısından halen önemli bir sorun olarak devam etmektedir. Kayıt dışı ekonominin azaltılması, orta ve uzun dönemde ekonomik istikrar, gelir dağılımı ve istihdam gibi birçok makroekonomik unsurun iyileşmesine, ekonomide verimlilik düzeyi ve rekabet gücünün yükselmesine, ayrıca kamu gelirlerinin artmasına katkıda bulunacağı muhakkaktır. Bu kapsamda kayıt dışı ekonomiyle mücadelede teknolojinin sunduğu imkanlardan yararlanma konusunda vergi idaresi her gün daha aktif bir şekilde yararlanma cihetine gitmektedir. Mükellef ve mükellefiyete ilişkin faaliyetlerin etkin ve hızlı şekilde kavranması ve kayıt altına alınması büyük önem arz etmektedir. Bu nedenle yoklama faaliyetlerinin etkinliğinin ve verimliliğinin artırılması için gelişen bilgi ve iletişim teknolojilerinin kullanılması, bu faaliyetlerin dinamik ve organize bir yapıda yürütülmesi ve gelişen teknolojiye uygun yeni usul ve esaslarının belirlenmesi zorunluluk haline gelmiştir. Bu nedenle, Vergi Usul Kanunu’na 132/A maddesi ile elektronik yoklama sistemi getirilmiş ve uygulanmasına 01.09.2015 tarihinde başlanılmıştır.

Elektronik yoklama sistemi ile yoklama talebinin oluşturulması, oluşturulan talebin yoklamaya yetkililere iletilmesi, yoklama fişinin oluşturulması, kayıt altına alınması ve onaylanması ile yoklama fişinin ilgilisine iletilmesi işlemleri elektronik ortamda gerçekleştirilir.

Bu çalışmada, uygulanmaya başlanılan elektronik yoklama sisteminin incelenmesi ve yoklama müessesesinin etkinliğini artırma konusunda birtakım değerlendirmeler yapılacaktır.

II- YOKLAMA

A- YOKLAMANIN AMACI

Yoklamadan maksat, mükellefleri ve mükellefiyetle ilgili maddi olayları, kayıtları ve mevzuları araştırmak ve tespit etmektir (VUK md. 127). Yoklama vergilendirmeyi etkileyen ve vergi idaresinin bilgisi dışında kalan olgu ve bulguları ortaya çıkarmayı hedeflemektedir.

Yoklama yapılmasında hedeflenen amaçları şu şekilde sıralamak mümkündür(1).

a- Mükellefiyetini tesis ettirmemiş kişileri tespit edip mükellef yapmak,

b- Vergi matrahına esas teşkil edecek bilgileri toplamak ve bu bilgilerin doğruluğunu araştırmak,

c- Vergilemede etkili olacak olayları yazılı olarak tutanak altına almaktır.

Bu varsayımla yapılan yoklama sırasında cari yıl içindeki vergilemede sağlayacağı başarının yanı sıra daha sonraki yıllarda yapılacak vergi incelemesini de başarılı kılacaktır. Zira vergi incelemesi sırasında önceki dönemlere ait bilgiler tam ve doğru olarak mükellefler tarafından verilmeyebilir. Dolayısıyla, sağlıklı bir vergi incelemesi yapılmasına imkan kalmamaktadır. Oysa, yıl içinde düzenli olarak yapılan bir yoklama sonucunda belirlenen hasılat tespiti, inceleme elemanına büyük kolaylık sağlayacak, matrahın tayin ve tespitindeki yaklaşımlar daha gerçekçi ve isabetli olacaktır.

B- YOKLAMANIN KAPSAMI

04.12.1985 tarih ve 3239 sayılı Kanunla yapılan düzenleme ile yoklamanın kapsamı genişletilmiş, mükelleflerin ve mükellefiyetle ilgili maddi olayların, kayıtların ve konuların araştırılması ve tespit edilmesi yanında bir takım fiziki kontrollerin yapılması imkanını sağlamıştır(2).

VUK’un 127. maddesi uyarınca yoklamanın kapsamına alınan hususlar şunlardır:

a- Maliye Bakanlığı’nca belirlenmiş usuller dahilinde özel yetki verilmek kaydıyla günlük hasılatı tespit etmek,

b- 3100 sayılı Kanun kapsamına giren ödeme kaydedici cihaz kullanmak mecburiyetinde olanların bu mecburiyete uyup uymadıklarını, bu cihazları belli edilmiş esaslara göre kullanıp kullanmadıklarını ve günlük hasılatı tespit etmek,

c- Defter, belge, fatura, levha asma düzenlerine uyulup uyulmadığını tespit emek, kanuni defter ve belgeler dışında kalan ve vergi kaybının bulunduğuna emare teşkil eden defter, belge ve delillerin tespit edilmesi halinde bunları almak,

d- Taşıtları durdurmak ve taşıtta bulundurulması gereken taşıt pulu, yolcu listesi, fatura veya sevk irsaliyesi, yolcu bileti ve taşıma irsaliyesinin bulunup bulunmadığını ve bunların muhtevası ile taşınan yolcu ve malların miktarını ve mahiyetini ölçmek, tartmak, saymak suretiyle tespit etmek,

e- Taşıma irsaliyesi, sevk irsaliyesi ve faturanın taşıtta bulunmaması halinde, bu belgelerin, ibrazına kadar, taşıtları trafikten alıkoymak, taşınan malın sahibi belli değilse, tespitine kadar malı bekletmek ve muhafaza altına almak (Beklemeye ve muhafazaya alınan malların bozulmaya ve çürümeye maruz mallar olması halinde derhal, diğer malları ise üç ay sonra Maliye Bakanlığı’nın belli edeceği esaslar dahilinde tasfiye olunur.).

Vergi idaresinin yoklama ile ilgili yetkilerinin geniş ölçüde yaygınlaştırılmasındaki amaç, vergi kaybının önlenmesi için etkin denetimlerin yapılabilmesini sağlamaktır(3).

Yoklama ve denetimde görevli memurların görevlerini ifa sırasında, güvenliklerinin sağlanmasına ilişkin esaslar Bakanlar Kurulu’nca belirlenir.

C- YOKLAMAYA YETKİLİ OLAN-LAR

Vergi Usul Kanunu’nun 128. maddesi, kimlerin yoklamaya yetkili oldukları belirlenmiştir. Buna göre(4);

a- Vergi dairesi müdürleri,

b- Yoklama memurları,

c- Yetkili makamlar tarafından yoklama işi ile görevlendirilenler,

d- Vergi incelemesine yetkili olanlar,

e- Gelir uzmanlarıdır.

Yoklama yapanların yoklama yetkilerini gösteren belgeyi, kendilerinden sorulmazsa bile, yoklama yapılan kimseye göstermeleri gerekir (VUK md.  129). Toplu yoklamalarda kolbaşının belgeyi ibraz etmesi yeterlidir.

D- YOKLAMA YÖNTEMİ

Yoklama her zaman yapılabilir, zaman bakımından bir sınırlama yoktur. Ne zaman yapılacağı mükellefe daha önceden haber verilmez. Özellikle, gece faaliyette bulunan yerlerde yoklama gece de yapılabilir (VUK md. 130).

Yoklama sonuçları, yoklama fişi denilen bir tutanakla tespit edilir. Tutanak yoklama yerinde iki nüsha olarak tanzim edilir. Yoklama memuru ve ilgili ya da yetkili temsilcisi tutanağı imza ederler(5). İlgili ya da yetkili bulunmaz veya imzadan çekinirlerse keyfiyet fişe yazılır ve yoklama fişi polis, jandarma, muhtar veya ihtiyar meclisi üyelerinden birine imzalatılır (VUK md. 131).

Yoklama fişlerinin bir nüshası ilgili kişiye ya da temsilcisine bırakılır. Bu kimseler yoklama sırasında yoklama yerinde bulunmuyorlarsa, bu nüsha yedi gün içinde posta ile ilgilisine gönderilir. Yoklama fişlerinin ikinci nüshaları vergi dairesine tevdi olunur (VUK md. 132).

Vergi uygulamalarının gerektirdiği durumlarda, bireysel yoklama fişi yerine yoklama cetvellerinin kullanılması ve sonuçların toplu olarak bu cetvellerde gösterilmesi mümkündür (VUK md. 133).

Belirtmek gerekir ki usulüne göre düzenlenen yoklama fişiyle belirlenen olgu ve bulguların vergilendirmeye esas olmasına karşılık, usulüne uygun olarak düzenlenmeyen yoklama fişlerine dayanan re’sen takdir yoluyla vergi salınması yargı mercilerince bozulmaktadır(6).

E- ELEKTRONİK YOKLAMA SİSTEMİ

Günümüzde gittikçe artan ve karmaşıklaşan mükellef ve mükellefiyete ilişkin faaliyetlerin etkin ve hızlı şekilde kavranması ve kayıt altına alınması vergi idareleri açısından büyük önem arz etmektedir. Bu nedenle yoklama faaliyetlerinin etkinliğinin ve verimliliğinin artırılması için gelişen bilgi ve iletişim teknolojilerinin kullanılması, bu faaliyetlerin dinamik ve organize bir yapıda yürütülmesi ve gelişen teknolojiye uygun yeni usul ve esaslarının belirlenmesi zorunluluk haline gelmiştir. Bu nedenle, Vergi Usul Kanunu’na 132/A maddesi ile elektronik yoklama sistemi getirilmiş ve uygulanmasına 01.09.2015 tarihinde başlanılmıştır.

Elektronik yoklama sistemi ile yoklama talebinin oluşturulması, oluşturulan talebin yoklamaya yetkililere iletilmesi, yoklama fişinin oluşturulması, kayıt altına alınması ve onaylanması ile yoklama fişinin ilgilisine iletilmesi işlemleri elektronik ortamda gerçekleştirilir.

1- e-Yoklama Fişi

a- e-Yoklama Fişinin Oluşturulması ve İmzalanarak Onaylanması

e-Yoklama fişleri, yoklamaya yetkililer tarafından yoklama faaliyetinin amaç ve içeriğine göre belirlenmiş iş kuralları çerçevesinde, mobil cihazlar aracılığıyla elektronik ortamda oluşturulur(7).

Yoklama sırasında tespit edilen hususlar, nezdinde yoklama yapılana veya yetkilisine mobil cihaz ekranında ön izleme yaptırılmak suretiyle okutulur ve doğruluğu noktasında karşılıklı olarak mutabık kalınması halinde;

a- Nezdinde yoklama yapılanın elektronik imza aracı bulunması durumunda; nezdinde yoklama yapılan kişi veya yetkilisi tarafından elektronik imza aracı kullanılarak e-Yoklama fişi imzalanır,

b- Nezdinde yoklama yapılanın elektronik imza aracı bulunmaması durumunda; yoklamaya ilişkin özet bilgilerle benzersiz kodun üzerine yazıldığı e-Yoklama imza formu, tarih yazılmak suretiyle yoklamaya yetkililer ve nezdinde yoklama yapılan kişi veya yetkilisi ile birlikte karşılıklı olarak ıslak imza ile imzalanır.

Yukarıda belirtildiği şekilde nezdinde yoklama yapılan veya yetkilisi tarafından imzalanan e-Yoklama fişi yoklamaya yetkililer tarafından elektronik ortamda onaylanarak imzalanma süreci tamamlanır.

b- e-Yoklama Fişinin İmzalanmadan Onaylanması

Elektronik ortamda yoklama fişinin tanzimi sırasında, nezdinde yoklama yapılan veya yetkilisi bulunmaz veya imzadan imtina ederlerse bu durum  mobil cihaz üzerinde ve e-Yoklama imza formunda kayıt altına alınır. Bu durumda yoklama fişi yoklamaya yetkili memur tarafından başka bir işleme gerek kalmaksızın tek taraflı olarak onaylanır ve e-Yoklama imza formunun bir örneği ilgilisine bırakılır.

c- Elektronik Yoklama Fişlerinin İletilmesi

e-Yoklama fişi, internet vergi dairesi üzerinde yer alan “Elektronik Yoklama Görüntüleme” menüsünden görüntülenebilir ve çıktısı alınabilir. Aynı şekilde bağlı bulunulan vergi dairesi/mal müdürlüğüne mükellef ya da yetkilisi tarafından başvurulması halinde kağıt ortamında bir örneği verilir. Elektronik ortamda yoklama fişinin tanzimi sırasında nezdinde yoklama yapılana veya yetkilisine ulaşılamazsa,  e-Yoklama fişinin çıktısı alınarak mükellefin bilinen adresine 7 gün içerisinde gönderilir.

2- Yoklama Faaliyetinin Elektronik Ortamda Yapılamaması

Yoklama faaliyetinin teknik imkansızlık ya da yapılacak işin niteliği gereği elektronik ortamda yapılamaması halinde, yoklama fişi kağıt ortamında üç örnek olarak düzenlenir ve nezdinde yoklama yapılana veya yetkilisine imzalatılır. Nezdinde yoklama yapılan veya yetkilisi bulunmaz veya imzadan imtina ederse durum fişe yazılır. Yoklama fişlerinin birinci örneği nezdinde yoklama yapılana veya yetkilisine bırakılır. Bunlar bulunmazsa ilgilisine 7 gün içerisinde gönderilir.

III- DEĞERLENDİRME VE ÖNE-RİLER

Ülkemizde oldukça etkili bir şekilde çalışması gereken yoklama müessesesinin şimdiye kadar arzu edilen seviyede olduğu söylenemez. Yukarıda belirlendiği üzere kanuni düzenleme konusunda yeterli olan ancak mevcut yoklama sisteminin etkili işlememesinin başlıca nedenleri şunlardır:

– Yoklama memurları sayı itibariyle yetersizdir.

– Yoklama memurları, keyfiyet itibariyle yeterli donanıma sahip değildir.

– Yoklama memurları, gerçek fonksiyonları dışında çalıştırılmaktadır (tebliğ memuru gibi).

– Bazı özellikli işlerde kolluk güçlerinden yeterli ve sürekli destek alınamamaktadır.

– Yoklama fişlerine istinaden kesilen cezaların dava konusu olması halinde, ekseriyetle bu cezalar kaldırılmaktadır.

– Yoklama memurlarının 24 saat çalıştırılmalarına ilişkin mevcut düzenlemelerin yetersiz olması nedeniyle yoğun ve yaygın denetim arzu edilen seviyede değildir.

Yoklama müessesesinin etkinliği artırmak için uygulanmaya konulan elektronik yoklama sistemine ilave olarak aşağıda belirtilen önlemlerin alınmasında yarar olacaktır:

– Her vergi dairesinin görev ve yetki alanı çevresinin büyüklüğüne göre elektronik yoklama sistemine uyum sağlayabilecek yeterli sayıda yoklama memuru görevlendirilmelidir.

–  Yoklama memurlarının keyfiyet kazanması için gerekli olan eğitimlerden geçirilmelidir.

– Yeterli bilgi donanımına sahip olan yoklama memurları, yoklama yapmanın yanı sıra mükellefleri bilgilendirme, yol gösterme ve mükellefleri idareye karşı saygın bir hale getirmelidir.

– Bireysel yoklamalar yerine vergi tabanının genişletilmesine yönelik toplu yoklamalara ağırlık verilmelidir.

– Kolluk kuvvetleriyle sıkı bir işbirliği gidilmelidir.

– Yoklama memurlarının özlük hakları iyileştirilmelidir.

– Yoklama memurlarının 24 saat çalışabilmesine imkan sağlanmalıdır.

Elektronik yoklama sistemiyle birlikte mezkur önerilerin de hayata geçirilmesi yoklama müessesesinin etkinliğini artırmada oldukça önemli bir katkı sağlayacaktır. Böyle bir uygulama sayesinde vergi hasılatının artmasının yanı sıra mükellefleri, daha adil ve eşitlikçi bir ortamda mükellefiyetlerinin gereğini yerine getireceklerdir(8).

IV- SONUÇ

Kayıt dışı ekonominin azaltılması hususunda uygulamaya konulan elektronik yoklama sistemi, hem vergi idaresinin işlemlerini kolaylaştıracak hem de kayıt dışı ekonomiyle mücadele anlamında katkı sağlayacaktır. Ancak, yoklama sisteminde gerçekleşecek bu yapılanmanın, nitelik ve nicelik anlamında yeterli personel ile desteklenmesi gerekir. Bunun yanı sıra, yoklama memurlarının 24 saat mesai prensibine göre çalışma saatlerinin düzenlenmesi, toplu yoklamalara ağırlık verilmesi, kolluk güçlerinden yeterli desteğin sağlanması hususlarına da ayrıca önem verilmelidir. Tüm bu sayılan uygulamaların hayata geçirilmesiyle birlikte kayıt dışı ekonomiyle mücadele konusunda yoklama müessesesinin etkin bir rolünün olacağı muhakkaktır.

 

*           Prof. Dr., Bandırma Onyedi Eylül Üniversitesi, İİBF,  Maliye Bölüm Başkanı

(1)         Uçar DEMİRKAN, Kamusal Mali Denetim, Türkiye’de Uygulaması ve Eleştirisi, Maliye Tetkik Kurulu, Yayın No: 172, Damga Matbaası, Ankara 1977, s. 62

(2)         Daha geniş bilgi için Bkz. İlhami SÖYLER, Türk Vergi Hukukunda Yoklama, Ankara 1987, s. 39

(3)         “Yoklama tutanağının uyuşmazlıkla ilgili dönemlere ilişkin olarak tarhiyat yapılmasına imkan verecek tespitleri içermediğinden yoklama tarihinden önceki dönemlere uygulanması mümkün değildir.” Dn. 4. D.’nin, 24.06.1997 tarih ve E.1996/1705, K.1997/2108 sayılı Kararı.

(4)         Yoklama memurları ile yoklama işi ile görevlendirilenlerin yetki sınırlandırılması ile ilgili 31 Aralık 1985 tarih ve 168 Seri No.lu VUK Genel Tebliği’ne bakınız.

(5)         “Yoklamanın bizzat mükellef nezdinde yapılması gerekir. Mükellefin aranıp bulunmadığına ya da aranılıp bulunamadığına ilişkin herhangi bir kayıt bulunmadan düzenlenen yoklama fişine dayalı tarhiyatın yasal dayanağı yoktur.” Dn. 3. D.’nin, 07.06.1988 tarih ve E. 518/1639, K. 518/1639 sayılı Kararı. KIZILOT, Danıştay Kararları, s.803

(6)         Dn. 4. D.’nin, 26.11.1979 tarih ve 1671/3145 sayılı Kararı. KIZILOT, age, s.523

(7)         Maliye Bakanlığı, 453 Sıra No.lu VUK Genel Tebliği ile elektronik yoklama sisteminin usul ve esaslarını belirlemiştir.

(8)         Ali Zekeriya ÖZMEN, “Türk Vergi Sisteminde Yoklama Müessesesinin Etkinliği ve Elektronik Yoklama”, Yaklaşım, Eylül 2015, Sayı: 273

 

(Kaynak: Versav | 03.03.2016)

>> Duyurulardan haberdar olmak için E-Posta Listemize kayıt olun.

>> Uygulamalı Enflasyon Muhasebesi (171 Sayfa) Ücretsiz E-Kitap: hemen indir.

>> SGK Teşvikleri (150 Sayfa) Ücretsiz E-Kitap: hemen indir.

>> MuhasebeTR mobil uygulamasını Apple Store 'dan hemen indir.

>> MuhasebeTR mobil uygulamasını Google Play 'den hemen indir.