Arif AKARCA, Dr.Mehmet ŞAFAK - İşletmelerde sabit kıymet yönetimi ve vergileme

Sermaye şirketleri, şahıs şirketleri ya da gerçek kişilerin ticari veya sınai faaliyetlerini yürütmelerinde sabit kıymetler önemli bir yere sahiptir. Duran varlık ya da sabit kıymetler, maddi duran varlıklar ve gayri maddi duran varlıklar olarak iki yarı grupta toplanır.

Tekdüzen hesaplarında maddi duran varlıkların başlıcaları araziler, arsalar, yeraltı-yerüstü düzenleri, binalar, tesis makine ve cihazlar, taşıtlar ve demirbaşlar olarak sayılmaktadır. Haklar, şerefiyeler, kuruluş ve örgütlenme giderleri ve özel maliyetler ise gayri maddi sabit kıymetlerin başlıcalarıdır.

Bugün yazımızda, konunun kapsamlı oluşu nedeniyle sadece maddi duran varlıkların alımı- satımı, kullanım süresinde vergileme, vergi planlaması açısından göz önünde bulundurulması yararlı olacak hususları açıklamaya çalışacağız.

İşletmelerin kuruluş dönemleri ile normal faaliyet dönemlerinde finansman politikaları, dönemlerin özelliğine bağlı olarak farklılık gösterecektir. Normal olarak ilk dönemde firmanın oto finansman gücü daha azdır. Bu nedenle bir ölçüde dış kaynaklardan yararlanması, yarattığı iç kaynakları da en verimli şekilde kullanması gerekir. İşletmenin ödeyeceği vergide başlangıçta, sonraki dönemlere göre daha ağır bir yük olarak hissedilebilir. İşletme finansman planına göre, sabit kıymetlerin alımı-satımı ve amortisman uygulamaları dolayısıyla bazı seçimler yapma imkanına sahiptir.

Sabit kıymetlerde değerleme

İşletmelerin sahibi bulundukları gayrimenkuller ve ekleri ile tesisat ve makineler, gemiler ve diğer taşıtlarla gayri maddi haklar maliyet bedeli ile değerlenir. Alet edevat, mefruşat ve diğer demirbaş eşya da maliyet bedeli ile değerlenir. Bunların maliyet bedeline satın alma bedeli, nakliye sigorta ve komisyon giderleri dahildir. Üzerinden amortisman ayrılacak değer, normal olarak maliyet bedelidir.

Giderlerde aktifleştirme- doğrudan gider yazma seçeneği

Genel olarak sabit kıymetlerin maliyet bedelleri yukarıda anılan harcamalardan oluşur. Ancak makine ve tesisatta gümrük vergileri ile montaj giderleri de maliyete dahildir. Ayrıca bir binanın satın alınarak yıkılması ve arsasının düzeltilmesinden kaynaklanan giderler de binanın maliyet bedeline eklenir.

Ancak Vergi Usul Kanunu'nun 270. maddesine göre, sabit kıymet alımı sırasında ödenen noter, mahkeme harçları, kıymet takdiri, komisyon giderleri, gayrimenkul alımında ödenen vergi ve harçlar ile özel tüketim vergilerini maliyet bedeline eklemekte ya da doğrudan gider yazmakta mükellefler serbesttirler. İşletmeler, vergi ve finansman planlarına göre anılan harcamalarını gider yazma ya da maliyetlere ekleyip sabit kıymetin aktif değerini yükseltme seçeneğini tercih edecektir. Bilindiği gibi, aktifleştirilen tutarlar amortisman ayırmak suretiyle gelecek yıllarda gider yazılacaktır.

Sabit kıymetlerde değer artırıcı giderler ve tamir- bakım giderleri

Gayrimenkuller, makine ve teçhizat, gemi ve taşıtlarla ilgili normal tamir- bakım giderleri ilgili yılda gider yazılarak dönem kârının belirlenmesinde indirim konusu yapılır. Ancak bunların kullanım ömrünü ya da iktisadi değerini, taşıtların hızını artırmak amacıyla yapılan giderler maliyet bedeline eklenerek aktifleştirilir. Bu tür değer artırıcı harcamalar doğrudan gider yazılamaz.

Satın almada kullanılan kredi ile ilgili faizler ve kur farkları

Gayrimenkullerin ve diğer sabit kıymetlerin satın alınması dolayısıyla kullanılan kredilerin faizleri ve kur farklarının bunların alım yılında maliyet bedellerine eklenerek aktifleştirilmesi ve toplam bedelin amortisman ayırmak suretiyle giderleştirilmesi gerekir.

Alınan kredilerin orta ya da uzun vadeli olması halinde sonraki yıllarda ödenen kredi faizleri ve yabancı para ile alınan kredilerin kur farkları istenirse doğrudan gider yazılır, istenirse aktifleştirilmek suretiyle ilgili kıymetin kalan amortisman süresi içinde amortisman ayrılarak gider yazılır.

İndirim konusu yapılamayan katma değer vergileri

Katma Değer Vergisi Kanunu'na göre, prensip olarak satın almalar nedeniyle yüklenilen vergiler, işletmenin vergiye tabi işlemleri nedeniyle hesaplanan KDV'den indirilir. Ancak kanunun 30. maddesinde sayılan işlemlerle ilgili olarak firmaca satıcıya ödenmiş olan vergiler indirim konusu yapılamaz. Örneğin, faaliyetleri kısmen veya tamamen binek otomobillerin kiralanması veya çeşitli şekillerde işletilmesi olanların bu amaçla yaptıkları alımlar hariç, işletmelerin binek otomobillerinın alımı sırasında alış faturalarında gösterilen KDV indirim konusu yapılamaz. Bu şekilde indirim konusu yapılamayan KDV'nin iktisadi kıymetlerin (binek otomobil) maliyet bedeline eklenip amortisman ayırmak suretiyle gider yazılması ya da doğrudan giderleştirilmesi mümkündür. İşletme yöneticileri genel işletme politikalarına göre karar verebilecektir.

Maddi duran varlıklarda amortisman uygulama seçenekleri

İşletmelerde bir yıldan fazla kullanılan ve yıpranmaya, aşınmaya veya kıymetten düşmeye maruz bulunan binalar, gemiler, makine tesisat, alet, edevat, demirbaş ve diğer sabit kıymetlerin değerlerinde zamanla meydana gelen kayıpların, işletmenin gelir gider hesaplarına intikal ettirilmesi amortisman hesaplayıp kayıtlara almak suretiyle olur.

Amortisman ayırma usulleri ve seçenekler

Normal amortisman

Mükellefler işletmeye dahil olup, amortismana tabi sabit kıymetlerini Maliye Bakanlığı'nın tesbit ve ilan edeceği oranlar üzerinden itfa ederler. İlan edilecek oranların belirlenmesinde bu kıymetlerin faydalı ömürleri dikkate alınır. Ayrılıp gider yazılacak amortisman miktarları belirlenen süreye göre her yıl eşittir.

Azalan bakiyeler usulüyle amortisman

Bilanço esasına göre defter tutan mükelleflerden dileyenler, amortismana tabi iktisadi varlıklarını, kalan bakiyeler üzerinden amortisman usulü ile yok edebilirler.

Bu usulün uygulanmasında;

-Her yıl üzerinden amortisman ayrılacak değer, evvelce ayrılmış olan amortismanlar toplamının indirilmesi suretiyle belirlenir.

-Bu usulde uygulanacak amortisman oranı % 50'yi geçmemek üzere normal amortisman oranının iki katıdır.

-Amortisman süresi, normal amortisman süresi ile aynıdır.

-Amortisman süresinin son yılına devreden bakiye değer, o yıl tamamen yok edilir.

Bu usulde ayrılıp gider yazılan amortisman miktarı normal amortismana göre daha yüksek, son yıllarda daha düşüktür.

Bilançosunda büyük miktarlarda sabit kıymet mevcut olan , özellikle imalat işletmelerinde ilk yıllarda bu usule göre amortisman ayrılması halinde daha az vergi ödeme imkanı doğar. Ancak ilk yıllar zarar çıkması söz konusu ise zararların gelecek 5 yılın kârından indirilebileceği kuralı nedeniyle, normal amortisman usulünü seçmek daha rasyonel olacaktır.

Fevkalade amortisman

Vergi Usul Kanunu ile işletmelerin karşılaşacakları olağanüstü haller için de özel bir usul getirilmiştir. Bu, fevkalade amortisman usulüdür.

Amortismana tabi olup;

-Yangın, deprem, su basması gibi afetler nedeniyle değerini kısmen veya tamamen kaybeden,

-Yeni icatlar dolayısıyla teknik verim ve değerleri düşerek tamamen veya kısmen kullanılamaz bir hale gelen

-Devletçe cebri çalışmaya tabi tutuldukları için normalden fazla aşınma ve yıpranmaya maruz kalan,

Menkul ve gayrimenkullerle haklara, mükelleflerin müracaatı üzerine ve ilgili bakanlıkların görüşü alınmak suretiyle, Maliye Bakanlığı'nca her işletme için işin mahiyetine göre ayrı ayrı belli edilen fevkalade ekonomik ve teknik amortisman nispetleri uygulanır.

Doğal afetler ve savaş ve benzeri hallerde fevkalade amortisman ayırma usulünden işletmelerce yaygın olarak yararlanılabilir. Ayrıca teknolojinin hızla değişmesi hallerinde ise ciddi ölçüde zarara uğrayan işletmeler bu usulden yararlanabilir. Böylece yeni teknolojiye uygun makine techizat almaları kolaylaşabilir.

Amortisman uygulamalarında seçim , süre ve binek otomobillerinde kıst amortisman

İşletmeler amortisman usullerinden hangisini seçeceklerine herbir sabit kıymet itibariyle ayrı ayrı karar verirler. Normal amortisman usulü seçilmişse bu usulden diğer usule dönülemez. Azalan bakiyeler usulünü seçenler ise izleyen yıldan itibaren normal usule dönebilirler.

Ayrıca yılın hangi ayında sabit kıymet alınırsa alınsın o yıl için tam (12 aylık) amortisman ayrılır ancak, faaliyetleri kısmen veya tamamen binek otomobillerinin kiralanması veya çeşitli şekillerde işletilmesi olanların bu amaçla kullandıkları binek otomobilleri hariç olmak üzere, işletmelere ait binek otomobillerinin aktife girdiği hesap dönemi için ay kesri tam ay sayılmak suretiyle kalan ay süresi kadar amortisman ayrılır. İlk yılda amortisman ayrılmayan süreye isabet eden bakiye değer, amortisman süresinin son yılında tümüyle gider yazılır. Yukarıda belirtildiği üzere, binek otomobilleri ile ilgili olarak satın alma sırasında ödenen katma değer vergisi ve özel tüketim vergisi doğrudan gider yazılabilir.

Amortismana tabi sabit kıymetlerin satışı ve yenileme fonu

Amortismana tabi iktisadi kıymetlerin satılması halinde alınan bedel ile bunların envanter defterinde kayıtlı değerleri arasındaki fark kâr ve zarar hesabına geçirilir. İşletme hesabı esasında defter tutan mükelleflerle serbest meslek kazanç defteri tutan mükellefler bu farkı defterlerinde hasılat veya gider kaydederler.

Amortisman ayrılmış olanların değeri, ayrılmış amortismanlar düşüldükten sonra kalan tutardır.

Şu kadar ki satılan iktisadi kıymetlerin yenilenmesi, işin mahiyetine göre zaruri bulunur veya bu hususta işletmeyi idare edenlerce karar verilmiş ve teşebbüse geçilmiş olursa bu takdirde, satıştan doğan kâr yenileme giderlerini karşılamak üzere, pasifte geçici bir hesapta azami üç yıl süre ile tutulabilir. Her ne sebeble olursa olsun bu süre içinde kullanılmamış olan kârlar üçüncü yılın vergi matrahına eklenir. Üç yıldan önce işin terki, devri veya işletmenin tasfiyesi halinde bu kârlar o yılın matrahına eklenir.

Yukarıdaki esaslar dahilinde yeni sabit kıymet alımında kullanılan kâr, yeni değerler üzerinden Vergi Usul Kanunu hükümlerine göre ayrılacak amortismanlara mahsup edilir. Bu mahsup tamamlandıktan sonra itfa edilmemiş olarak kalan değerlerin amortismanına devam edilir.

(Kaynak: Dünya Gazetesi | 13.09.2007)

>> Duyurulardan haberdar olmak için E-Posta Listemize kayıt olun.

>> Uygulamalı Enflasyon Muhasebesi (171 Sayfa) Ücretsiz E-Kitap: hemen indir.

>> SGK Teşvikleri (150 Sayfa) Ücretsiz E-Kitap: hemen indir.

>> MuhasebeTR mobil uygulamasını Apple Store 'dan hemen indir.

>> MuhasebeTR mobil uygulamasını Google Play 'den hemen indir.